Öğrenen Organizasyonlar

İyi Bir Öğrenen Organizasyon Nasıl Olmalıdır?

İşletmeler, değişime adapte olabilmek ve sürekliliğini sağlayabilmek, hayatta kalabilmek ve performanslarını artırabilmek için öğrenmeyi içselleştirmelidirler. Bunu sağlamanın bir yolu, "öğrenen organizasyon" olabilmektir.

Peki, bir işletmenin ya da kurumun iyi bir öğrenen organizasyona sahip olması için nelere dikkat etmesi gerekir? Bazen bir konuyu açıklamak için uzun uzun yazmak yerine, bir şekille anlatmak, konuya giriş yapabilmek açısından daha etkili olur. Ben de bu yüzden, konu hakkında okuduklarımı sentezleyerek, Eylül 2011'de, aşağıdaki "Öğrenen Organizasyon Zihin Haritası"nı tasarladım:

Gülnur Sönmez, Eylül 2011

İş Etüdünün (Work Study) İşletmeler İçin Önemi

İş Etüdü’nün İşletmelere Katkısı

İş Etüdü, iş sistemlerinin analitik ve sistematik bir şekilde incelenmesiyle performanslarının iyileştirilmesine yönelik yeniden düzenlenmesine dayalı bir yöntemdir.

Bu yöntem, sistemin mevcut durumunun sorgulanması ile başlar, yerine performansının daha yüksek olmasını sağlayacak alternatif sistem önerilerinin geliştirilmesi ya da mevcut sistemin revizyonu ile devam eder ve son olarak da, önerilerin gerçekleştirilmesi halinde katlanılacak yatırım maliyetlerini, elde edilecek performans artışı ile kıyaslayarak, yatırımın getirisi oranının hesaplanması yolu ile karar vericilere yardımcı olur.

AMAÇ	YER VE ÜRETİM ARACI	SIRA	KİŞİ	YÖNTEM
·    Ne yapılıyor? ·    Niçin yapılıyor? ·    Başka ne yapılabilir? ·    Ne yapılmalıdır?	·  Nerede yapılıyor? · Niçin orada yapılıyor? · Başka nerede yapılabilir? · Nerede yapılmalıdır?	·    Ne zaman yapılıyor? ·    Niçin o zaman yapılıyor? ·    Başka ne zaman yapılabilir? ·    Ne zaman yapılmalıdır?	·    Kim yapıyor? ·    Niçin o kimse yapıyor? ·    Başka kim yapabilir? ·    Kim yapmalıdır?	·    Nasıl yapılıyor? ·    Niçin o şekilde yapılıyor? ·    Başka nasıl yapılabilir? ·    Nasıl yapılmalıdır?

İş etüdünde, iş sistemlerinin mevcut durumu sorgulanırken, sistemin 7 unsuru ve bu unsurların birbirleriyle etkileşimleri dikkate alınır. Bunlar:

1)    Görev: İş sisteminin varlık nedenidir. Çıktının oluşturulması için gerçekleştirilecek esas faaliyetin kısa bir tanımıdır.

2)    Girdi: Görevi gerçekleştirerek çıktıya ulaşmak için dönüştürülecek malzemeyi, bilgiyi, enerjiyi, vb. ifade eder. İnsan ve üretim aracı haricinde kalan bütün kaynaklar, girdi olarak ifade edilirler.

3)    İnsan: Üretim aracı ile etkileşim halinde görevi gerçekleştirecek olan kişidir. Burada insanın sahip olması gereken nitelikler, iş gerekleri belgeleri ile tanımlanır.

4)    Üretim Aracı: İnsan ile etkileşim halinde görevi gerçekleştirecek olan makine, ekipman, vb. teçhizattır. 

5)    İş Akışı: İnsan ve üretim aracının birlikte çalışması yoluyla görevi gerçekleştirirken kullandıkları süreçtir. Süreç, görevin nasıl yapıldığını tarif eden faaliyetlerin –ki bu faaliyetlerin her birine iş etüdünde akış dilimi denir- toplamından oluşur.

6)    Çıktı: Süreç sonucunda ortaya çıkan, müşterinin talep ettiği ürünler ya da hizmetler ile bunların elde edilmesinde kullanılmış olan bilgiyi, dönüştürülmüş enerjiyi, ortaya çıkan yan ürünleri, artıkları, vb. ifade eder.

7)    Çalışma koşulları: İnsanın görevi gerçekleştirirken çalışmak zorunda olduğu ortamın toz, gaz, gürültü, ısı, nem, ayakta çalışma, hareketleri kısıtlayıcı iş elbisesi veya aksesuar kullanma, gibi fiziksel özellikleri ile bağlı olduğu ücret sistemi, arkadaşlık koşulları, ast-üst ilişkileri, ekip uyumu, yetki ve sorumluluk düzeyi,  mola ve vardiya düzenlemeleri, gibi sosyal özelliklerinin yanı sıra,  üretim aracının ayar tanımları, girdinin ve çıktının biçimsel ölçülerinde kullanılan tolerans sınırları (işin hassasiyeti), uzanma ya da taşıma mesafesi, işlem mesafesi, vb. iş sisteminin diğer 6 unsuru ile doğrudan ilgili olan, sistemin performansını etkileyen tüm diğer unsurlardır.

Bu 7 unsur, çalışma tekniği ve yöntemi ile sıkı sıkıya bağlıdır. Çalışma tekniği, iş sisteminin kullandığı teknolojiyi ve çalışma yöntemi de, bu teknolojiye bağlı olarak kullanılan iş akışını ifade eder. Çalışma tekniği ve yöntemine ilişkin veriler de İş Etüdü çalışmaları kapsamında kullanılır. Bu bağlamda İş Etüdü, yeni kurulacak bir işletmede alternatif ürünler ve teknolojiler arasından fayda/maliyet oranı en yüksek olanın seçiminden, faaliyetlerine devam etmekte olan bir işletmede mevcut iş sisteminin performansının iyileştirilmesine kadar her aşamada kullanılan bir yöntemdir.

İş etüdünde kullanılan performans ölçütlerinden bazıları:

Miktar performansı, alternatif teknolojilerin seçiminde kullanılacaksa, aynı oran:

olarak kullanılabilecektir. Örneğin; bir ürünün istenilen hassasiyette geleneksel torna, CNC ve 3 boyutlu yazıcı ile üretilmesi mümkünse, aynı ürün geleneksel torna ile saatte 5 adet, CNC ile saatte 25 adet, 3 boyutlu yazıcı ile de saatte 0,5 adet üretiliyorsa, müşteri talebi de saatte 5 adet ise, geleneksel tornanın miktar performansı 5/5=1 (%100), CNC'nin miktar performansı 25/5=5 (%500), üç boyutlu yazıcının miktar performansı ise 0,5/5=0,1 (%10) olarak hesaplanır. CNC'nin önemli ölçüde atıl kalacağı, buna karşılık talebi karşılamak için 10 adet 3 boyutlu yazıcının gerekli olduğu görülmektedir. İşletme eğer başka bir ürün üretmeyecekse geleneksel torna tezgahı en uygun çözüm gibi durmaktadır. Ancak, elbette alternatif teknolojilerden birinin seçilmesinde tek faktör miktar performansı değildir. Alternatif ürünler de üretilecekse CNC daha uygun olabilir. 3 boyutlu yazıcı için gereken hammadde ile torna ve CNC için gereken hammadde de farklıdır. Torna ve CNC'nin işlemesi için önden malzemenin kaba şeklinin dökümhanede verilmiş olması gerekir. 3 boyutlu yazıcı ise malzemeyi örneğin toz haliyle kullanmaktadır. Kalıp üretimine ve döküm işlemine gerek kalmamaktadır. Dolayısıyla, kıyaslama yaparken, önceki işlemlerin süreleri ve maliyetleri de dikkate alınmalıdır.

Diğer ölçüt de zaman performansıdır:

Yukarıdaki örneklerden geleneksel tornada standart olarak saatte, yani 60 dakikada 5 adet üretildiğine göre, bir ürünün standart süresi 12 dakikadır (12 dakika/adet) diyebiliriz. Üretimde olağandışı aksamaların meydana gelmesi sonucu Haziran 2019'da saatte ortalama 4 adet üretim gerçekleşmiş olsun. Yani fiili süre, 60/4= 15 dakika/adet  olsun. O halde zaman performansı = 12/15=0,80 yani %80 olarak hesaplanır.

Görüldüğü gibi her iki performans oranında da, öncelikle “üretilmesi beklenen ürün miktarı” ve “standart üretim süresi” olarak tanımlanan, büyük ölçüde kullanılan teknolojiye bağımlı olarak değişen veriler ile “karşılanması istenen müşteri talebi miktarı” olarak tanımlanan, pazara ve önceden alınmış stratejik pazarlama kararlarına ilişkin veriler yer almaktadır. Bu verilerden, “standart üretim süreleri”, iş etüdü yöntemleri ile bulunmakta, “belirli sürede üretilmesi beklenen ürün miktarı” da bu standart sürelere bağlı olarak hesaplanmaktadır.

Standart üretim sürelerini etkileyen tek unsur, kullanılan teknoloji değildir. Aynı teknoloji ve süreci kullanan iki işletmenin standart süreleri, birbirinden farklıdır. Bunun nedeni, üretim alanının kullanım şekli (yani makinelerin ve stok alanlarının yerleşimleri), örgüt kültürü, insan kaynaklarının yetkinlikleri (nitelikleri), motivasyon düzeyleri, makinelerin bakımına gösterilen özen, yönetimin planlama yeteneği, vb. unsurların işletmeden işletmeye farklılık göstermesidir. Adının "standart süre" olması sizi yanıltmasın, "standart" denmesinin nedeni, x ürünü için tüm sektörde genel geçer bir sürenin hesaplanması değil, hangi koşullarda, hangi yöntemlerle ve ön kabullerle ölçümü yapıldığının kayıt altına alınması ve ölçüm yönteminin standart olması nedeniyledir. 

İş etüdünde standart süreler, %95 güvenilirlikle, belirli sapmalar dâhilinde belirlenir (örneğin ortalama değerler -+%10 güven aralığında belirlenmiş olabilir). Bu sürelerin hesaplanmasında, kronometreyle zaman ölçümü, önceden belirlenmiş zamanlar sistemi (Örneğin: MTM, MOST, MODAPTS, vb.), plan zamanlar, karşılaştırma ve tahmin gibi yöntemlerle belirlenen temel işlemlerin süresi ile iş örneklemesi, uzun süreli zaman ölçümü gibi yöntemlerle belirlenen, gün içinde belirsiz bir dağılım gösteren aksama nedeniyle yapılan ek işlemlerin ve temel işlemlere ara vermelerin zamanları (dağılım zamanları), dinlenme zamanları ve kayıp zamanların vardiya içindeki payları kullanılır. Gerek temel zamanların belirlenmesinde, gerekse sözü edilen zaman paylarının belirlenmesinde, istatistiksel yöntemlerden yararlanılır. Payların belirlenmesi kadar, nedenlerinin belirlenerek çözüm önerilerinin uygulanması ve bu payların makul düzeylere indirgenmesi de önemlidir.

Bütün bu bilgiler ışığında İş Etüdünün yararları (faydaları) ve kullanım alanları:

-       İşletme yerleşim alanının daha etken kullanımını sağlar,

-       Taşıma hareketlerini en aza indirgeyen yerleşim düzeninin belirlenmesini sağlar,

-       Gereksiz hareketleri ortadan kaldırır,

-       Hat dengelemeye yardımcı olur,

-       Üretim araçlarının daha etken kullanımını sağlar,

-       Üretimde zamanın daha büyük bir bölümünün katma değer yaratan işlere ayrılmasını ve dolayısıyla daha az zamanda daha çok iş çıkarılması anlamına gelen verimin artmasını sağlar (özellikle emek veriminin),

-       Kapasitenin etken kullanılamadığı durumlarda, nedenlerinin ve zamansal yüzdelerinin ortaya çıkarılmasını sağlar (iş örneklemesi ile),

-       Daha uygun vardiya saatlerinin kullanılmasını, dinlenme molalarının işe uygun düzenlenmesini sağlar,

-       Çalışanın fiziksel özelliklerine (anatomisine, 5 duyu organına, zihinsel ihtiyaçlarına, vb.) ve beklentilerine uygun iş düzenlemesi yapılmasını sağlayarak iş kazalarını, meslek hastalıklarını, kas-iskelet rahatsızlıklarını asgari düzeye indirir ve işin daha hızlı yapılabilmesine olanak tanır,

-       Ürünlerin standart zamanlarının bilinmesini sağlar ve böylece planlananla gerçekleşenin süre ve bütçe açısından kıyaslanmasına yardımcı olur,

-       Adil bir ücretlendirme sisteminin oluşturulması için gerekli zemini sağlar,

-    İşin detaylı incelenmesi sayesinde, işi gerçekleştirecek olan personelde aranan niteliklerin eksiksiz bir şekilde belirlenmesini sağlar,

-   Matematiksel fonksiyon tahmini yaparak, spesifik bir işin sonuçlanmasında zamanı etkileyen faktörlerle o işin gerçekleştirilme zamanı arasındaki istatistiksel ilişkinin belirlenmesine yardımcı olur,

-       Standart zamanı bilinen ürünlerden yola çıkılarak, yeni ürünlerin standart zamanlarının daha güvenilir bir şekilde tahmininin yapılmasına yardımcı olur,

-       Alternatif ürünlerin ve süreçlerin ön tasarımında, hangi kullanım özelliklerine sahip hangi ürünün, hangi süreçle üretiminin daha ekonomik olacağının saptanmasına yardımcı olur,

-       Robot hareketlerini asgariye indirgeyecek çalışma yöntemlerinin belirlenmesine ve buna uygun çevresel düzenlemenin yapılmasına yardımcı olur,

-       Mekanizasyon ve otomasyon düzeyinin seçilmesine yardımcı olur,

-       Hücresel üretimde hücrelerin en uygun şekilde ve düzende tasarlanmasına yardımcı olur,

-       Bir kişinin aynı anda kaç makinenin operatörlüğünü yapabileceğinin belirlenmesini sağlar,

-       Akış (süreç) şemaları oluşturulması sayesinde işe yeni başlayacak olan personelin görevini ve görevinin bütün içindeki yerini daha kolay kavramasını sağlar (oryantasyon eğitimini kolaylaştırır),

-       Akış şemaları, prosedürler ve talimatlar oluşturulması yoluyla ISO:9000 gerekliliklerinin yerine getirilmesini sağlar,

-       Hizmet işletmelerinde, gereksiz işlemlerin ortadan kaldırılması ile müşterilerin ortalama bekleme süresini azaltır,

-       İş yüküne bağlı kadrolarda, çalışan sayısının hesaplanmasında kullanılan verilerin doğru tespit edilmesini sağlar,

-       Üretim planlamada kullanılan ürün ağacı, iş emri gibi formların doğru ve amacına uygun bir şekilde tasarlanmasını sağlar.

-       Az bir yatırımla, işletme çıktılarında önemli artışlar sağlar.

Örnek Olay:

X işletmesinde, iş etüdünde veri saptama yöntemlerinden biri olan çalışanlar için iş örneklemesinin gerçekleştirilmesi sonucunda, üretimde katma değer yaratmayan faaliyetler, bu faaliyetlerin gün içinde meydana gelme sıklıkları ve işletmeye maliyetleri, aşağıda verilmiştir:

Zaman (Akış) Türü	Vardiya İçindeki Payı (%)	Adam.saat/yıl	TL / yıl
Atölye içi taşımalar	13,1	4225	11875,7
İş Konuşması	6,1	1960	5508,3
Kişisel Nedenle Ara Verme	6,0	1942	5457,8
Özel Konuşma, İşe Geç Başlama, İşi Erken Bırakma	3,9	1258	3535,7
Takım, Aparat veya Malzeme Arama (yüksüz gezinme)	3,6	1151	3234,2
İş Yokluğu Nedeniyle Kısa Süreli Bekleme	1,1	360	1010,7
Kişisel Hataya Bağlı Fazla Çalışma	0,2	72	202,1
TOPLAM	34,0	10967,15	30824,67

Bu katma değer yaratmayan faaliyetlerin süresini sıfıra indirmek olanaksızdır, ancak iş etüdünün bir parçası olan metot etüdü ile gerekli düzenlemelerin yapılmasıyla, oranları toplamı %34’ten yaklaşık %7-15 mertebesine düşürülebilir. Bu da katma değer yaratmayan faaliyetlerin maliyetlerinde %56-80 arası bir iyileşme anlamına gelir. Bu durumda yaklaşık 31000 TL. olan maliyetler, yaklaşık 6350 ila 13600 TL arasında seyredecektir. Başka bir deyişle 1 yılda gerçekleşen tasarruf, yaklaşık 17400 ila 24650 TL  arasında olacaktır. Bu tasarruf işçi çıkarma yoluyla değil de,  “%66’lık süre kullanımı ile 100 birim üretiliyorsa, %85’lik süre kullanımında kaç birim ürün üretilip satılabilir” diye hesaplama yapılarak sağlandığında, bu süre içinde 128 birim üretilebileceği görülmektedir. Bu da ürünlerin taahhüt edilip satılabilmesi halinde, 1 yıl içinde satış gelirlerinde en az %28’lik artış anlamına gelir. Ayrıca birim maliyetler de, aynı süre içinde, aynı işçilerle daha fazla ürün üretilmiş olması nedeniyle düşecektir. Metot etüdü ile önerilecek olan iyileştirme önerilerinin, bir defaya mahsus ortaya çıkacak olan yatırım maliyetiyle iyileştirme sonucunda tekrarlanacak bir iş örneklemesi sonucu ortaya çıkan kesin iyileştirme miktarı kıyaslandığında, yatırımın kendisini ne kadar zamanda amorti edeceği de ayrıca hesaplanabilecektir.

İş etüdünün, etütçülere kazandırdığı analizci ve sentezci bakış açısı ile elde edilen faydalar da bulunmaktadır. İş etüdü tekniklerinin getirdiği bakış açısından yararlanılarak ortaya konan teknikler arasında, 5S Endüstriyel Temizlik ve Düzen, SMED: Kısa Sürede Kalıp Değişimi, Sıfır Hazırlık Zamanı (Zero Changeover Time), Süreç İyileştirme, Sürekli İyileştirme, Değer Analizi, vb. teknikleri saymak mümkündür. Müşterinin, ürünü satın alırken ve kullanırken yararlandığı yöntemin (iş akışının) incelenmesi sonucu, müşteriyi zorlayan hususları tespit etmek ve böylece ürün tasarımında ve satışında yapılması gereken iyileştirmeler ve innovasyonlar hakkında önemli fikirler elde etmek de mümkündür.

Özetle iş etüdü, veri teknolojinin en etken şekilde kullanılmasının yanında, süreç ve ürün inovasyonunda ve işletmeye en uygun teknolojinin seçiminde de, diğer analizlerle ve yöntemlerle birlikte sağlıklı kararlar alınabilmesine yardımcı bir tekniktir.

Gülnur Sönmez 2012, 2019

Yararlanılan Kaynaklar:

1)    MPM-REFA İş Etüdü Yöntem Bilgisi Cilt 1-5

2)    ILO İş Etüdü, 4. Basım, MPM Yayınları No: 29

3)    Gülnur Sönmez, X İşletmesi Danışmanlık Raporu, 2004

TEMİZ ÜRETİM

Sanayi Devrimi’nden beri dünya nüfusundaki, buna paralel olarak da üretim ve tüketimindeki hızlı artış, dünyanın geleceğini tehdit edecek biçimde çevrenin kirlenmesine ve doğal kaynakların azalmasına yol açmıştır. Çevre kirliliği, “dünyanın ekolojik dengesine kısa veya uzun dönemde zarar verecek ya da yaşam kalitesini düşürecek herhangi bir maddenin üretim ya da tüketim sonucu açığa çıkması” olarak tanımlandığında, hava, su ve topraktaki kirlilik, nükleer kirlilik, ozon tabakasının incelmesi, sera etkisinin artması, biyolojik çeşitliliğin azalması gibi  pekçok unsur, çevre kirliliğine katkıda bulunmakta ve dünya üzerinde yaşayan bütün canlı türleri için yaşam kalitesinin gittikçe düşmesine neden olmaktadır. (1)

  Dünyanın yaşanabilir olma özelliğini gittikçe kaybettiren bu kirliliklerin yarattığı zararları ortadan kaldırmak için imalat sanayii işletmeleri, “şirket bilançolarının doğanın bilançosundan ayrı tutulamayacağı” (1) gerçeğinden hareketle, üretimlerine bakış açılarını değiştirmeye başlamışlardır. Şimdi bu değişime bir göz atalım:

1970’li yıllar: Kirliliğin kontrolü amacıyla kirleticilerin havaya, suya veya toprağa (alıcı ortama) deşarj edilmeden önce azaltılmasını sağlayan ilk jenerasyon teknolojiler geliştirilmiştir. Bu teknolojiler, üretim sürecinin ve ürün ömrünün sonuna odaklanmış olup, yüksek enerji ve malzeme gereksinimleri olan, göreceli olarak daha düşük verimli teknolojilerdir ve mevcut üretim sistemlerinin değiştirilmesi alanında hemen hemen hiç etkileri olmamıştır. Bu teknolojilerin “yaptır ve kontrol et (command and control)” yaklaşımı günümüzde etkinliğini giderek kaybetmektedir. (2)

1980’li yıllar: Birçok firma, çevre alanındaki çalışmalarında yeni bir adım atarak çevre yönetimi yaklaşımını gündeme getirmişlerdir. Bu firmalar bütün faaliyetlerini çevre ve enerji performanslarını artıracak şekilde yeniden tasarlamaya başlamışlardır. Bu eğilim giderek yaygınlaşmış ve bazı ülkelerde devlet desteği de sağlanmıştır (ABD’deki “whole facility planning laws” gibi kanunlar). 1980’lerin ortalarında, endüstriyel sistemlerin ekolojik prensiplerden hareketle modellendirilmesine dayalı, endüstriyel ekoloji olarak isimlendirilen yeni bir paradigma ortaya çıkmıştır. Bu paradigma, endüstriyel sistemlerdeki hammadde ve enerji akışını, bu akışın çevre üzerindeki etkilerini ve teknoloji uygulama pratiklerinin bu akış üzerindeki etkilerini anlamaya dayanan bir yaklaşımdır ve proses akışlarının analiz edilerek, atıkların girdi olarak geri döndürülmesini, ürünün tüm ömür döngüsünün incelenmesini ve ürünlerin çevresel etkileri de düşünerek yeniden tasarlanmasını kapsamaktadır. (2)

Doğal ekosistemlerin birbirine bağımlı organizmalardan oluştuğu ve aralarında kaynak değişimi yoluyla dinamik bir dengeyi korudukları göz önünde bulundurulduğunda, endüstriyel ekosistemler de birbirlerinin atıklarını ve yan ürünlerini kullanan ve ortak bir çabayla çevreye verilen zararı en aza indirgemeye çalışan işletmelerden oluşmaktadır. (1)

Çevre dostu endüstriyel ekosistemlerin çok başarılı bir örneği, Danimarka’da Kalundborg endüstriyel kasabasında bulunmaktadır. Burada, bir çimento fabrikası, bir alçıtaşı levha imalatçısı, çiçek üreten birkaç sera, bir atık işleme tesisi ve köye ısı sağlayan bir buhar tesisi bir arada çalışmakta ve birbirlerinin atıklarını ve yan ürünlerini hammadde olarak kullanmaktadırlar. Çimento fabrikasının atıkları alçıtaşı levha imalatçısına gitmekte, imalat sürecinde ortaya çıkan fazla ısı, seraları ısıtmak için kullanılmakta ve köyün atıkları işlenerek seralar gübrelenmektedir. Böylelikle hiç atık olmayan kapalı bir üretim sistemi doğmaktadır. (1)

1990’lı yıllar: Çevre yönetimi fonksiyonlarına toplam kalite yaklaşımı da eklendi. Giderek artan sayıda sanayi ve hizmet firması, çevre eğitimi, ölçümleri ve yönetim stratejilerinin belirlenmesinde tedarikçileri ve müşterileri ile entegre bir davranış içine girmekte ve atıkların azaltılması, enerji verimliliği ve malzemelerin yeniden kullanılması ve geri kazanılması alanlarında yeni imkanlar yaratmaktadır. Bu dönüşüm, bilgisayar, malzeme, biyoteknoloji, genetik ve yönetim ve modelleme alanlarındaki bilimsel ilerlemelerden de yararlanılarak önümüzdeki yıllarda, imalat, gıda, enerji üretimi, yapı sektörü başta olmak üzere ekonominin tüm sektörlerini etkileyecektir ve verimlilikte büyük artışları da beraberinde getirecektir. (2)

Proses ve ürünlerin, atık oluşumunu önleyecek şekilde yeniden tasarlanması ve düzenlenmesi olarak tanımlayabileceğimiz bu yeni yaklaşım, temiz üretim (clean production) olarak isimlendirilmektedir. UNEP (United Nations’ Environment Programme: Birleşmiş Milletler Çevre Programı)’in tanımına göre temiz üretim; verimliliği artıracak, hava, su ve toprağın kirlenmesini önleyecek, atıkları kaynağında yok edecek ve insan ve çevre üzerindeki riskleri en aza indirecek proses ve ürünlerin sürekli ve entegre şekilde uygulanmasıdır. (2)

  Temiz üretimin temel ilkeleri: 1) kirlilik kontrolü için temizleyici ve düzeltici değil, önleyici yaklaşımları esas alması, 2) hammadde ve enerjinin daha az tüketilmesi ile atıkların azaltılmasını sağlaması, 3) doğal kaynakların optimum kullanımını sağlayacak şekilde teknolojik proseslerin iyileştirilmesi ve yeni proseslerin geliştirilmesidir. (2)

Temiz üretim; 1) hammadde, su ve enerjinin etkin kullanımı, toksik ve tehlikeli hammaddelerin kullanılmaması ve bütün atık ve emisyonların miktar ve toksisitelerinin üretim prosesi esnasında azaltılması, 2) ürünün hammaddeden nihai bertarafına kadarki yaşam süresi boyunca çevreye olan etkilerinin azaltılması, 3) ürünün yaşam süresi boyunca sağlanan hizmetin çevresel etkisinin azaltılmasını içerir. (2)

  Temiz üretimin başarı düzeyi, eko verimlilik olarak adlandırılan performans göstergeleriyle ölçülmektedir. Bu göstergelerin başlıcaları, birim ürün başına atık miktarında azalma, birim ürün başına kaynak tüketiminde azalma, enerji verimindeki artış, geri dönüşüm oranındaki artış, yeniden kullanım oranındaki artış, biyo parçalanabilirlikte artış olarak sıralanabilir. (1)

TEMİZ ÜRETİM KONUSUNDA ABD VE AVRUPA’DAKİ GELİŞMELER (3)
   1969’da NATO çerçevesinde oluşturulan “Modern Toplumun Karşılaştığı Sorunlar (Committee on the Challenges of the Modern Society-CCMS)” çalışma grubunun 2001’de Oviedo, İspanya’daki “Temiz Ürünler ve Temiz Prosesler (Clean Products and Clean Processes-CPP)” konulu  toplantısına göre, Avrupa’daki bazı önemli gelişmeler, aşağıdaki gibidir (NATO grubunda CPP gerektiren en önemli endüstriler tekstil, deri, metal kaplama, yiyecek ve kağıt endüstrisi olarak belirlenmiştir.):
Danimarka’daki Gelişmeler: 5 adet endüstri, 3 adet araştırma ve geliştirme enstitüsü ve 3 adet üniversite tarafından çeşitli endüstrilerden kaynaklanan atık su yönetiminin nasıl yapılacağını incelemek üzere bir “Endüstriyel Atık Su Yönetim Merkezi” kurulmuştur. Merkezin görevleri, atık su ve atık maddelerin yeniden kullanımı için yeni teknolojileri, bu yeni teknolojiler arasından uygun olanını seçmek için yeni metodolojileri, uygulanmasına karar verilen teknolojinin maliyetini düşürücü tedbirleri araştırmak ve bulguları pilot işletmelerde –ki bu işletmeler merkezin kurucu ortakları arasındadır- uygulayarak elde edilen sonuçlarla deneyimleri yaymak olarak özetlenebilir. Merkez ilk olarak yiyecek, tekstil ve kağıt sektörünün sorunlarını ele almış ve ilk sonuçları tekstil endüstrisinde elde etmeye başlamıştır.
Pamuklu tekstil ürünlerini su bazlı boyalar kullanarak boyamış, renkli baskıdan sonra suyla yıkama ve durulama işleminin süresini kısaltarak harcanan su miktarını azaltmış, yıkama ve durulamadan çıkan suyun kalitesinin artırılması için 4 teknoloji belirlemiş ve bu teknolojiler arasından membran teknolojisini en iyi teknoloji olarak seçmiştir.
  Slovak Cumhuriyeti’ndeki Gelişmeler: Slovakya, geçmiş dönemlerde meydana gelen çevresel sorunlarla mücadele etmek amacıyla çevre standartlarını AB standardının aynısı olarak belirlemiş ve şirketlerin kalite yönetimi sistemlerini ISO 9002’ye göre, Çevresel Yönetim Sistemlerini ise ISO 14001’e göre uygulamasına yardımcı olmak ve ülke genelinde çevrenin korunması konusunda öncelikleri tespit etmek amacıyla “Slovak Temiz Üretim Merkezi”ni kurmuştur. Sorunları bölgesel bazda ve genellikle küçük ve orta ölçekli şirketlerde proje bazında ele almaktadır.
   Kuzey İrlanda’daki Gelişmeler: Endüstriyel kimyasal prosesteki atıkların yeterince azaltılıp azaltılmadığını gösteren ölçüt, atıkların veya yan ürünlerin esas amaçlanan ürünlere oranı olarak tanımlanan E faktörüdür. Değişik kimyasal proseslerin E faktörlerinin karşılaştırması çizelge’deki gibidir:
Çizelge: Değişik Prosesler İçin E Faktörleri Karşılaştırması

Endüstri	Üretim (Ton/yıl)	E-Faktörü
Rafineriler	106-108	0.1
Kimyasal Hammaddeler	104-106	1-5
Özel Kimyasallar	102-104	5-50
Farmasötikler	101-103	25-100

Çizelgeden görüldüğü gibi rafineriler ve ana kimyasal hammaddelerin üretildiği kimya endüstrisinde E-faktörü düşüktür, dolayısı ile bu endüstriler atıklarının bilincindedir ve bunları azaltmak için çaba harcamaktadırlar. Oysa, özel kimyasalların ve farmasötiklerin üretildiği kimya sanayii, genelde daha küçük kapasite ile çalışsalar da, daha kirli ve verimsiz olarak çalışan prosesler kullanmaktadırlar.

    Bu duruma petrokimya ve farmasötik endüstrisinde organik maddelerin sentezi için kullanılan uçucu organik çözücülerin neden olduğu tespit edilerek, Montreal Protokolünde ya çözücü kullanılmaması, ya da çözücü olarak su, süperkritik sıvılar, iyonik sıvılar gibi maddelerin kullanılması gerekliliği yer almaktadır.

K. İrlanda’da BP ve Unilever desteği ile Queen’s Üniversitesi Kimya Bölümü’nde yapılan çalışmalar sonucunda, iyonik sıvıların su ve hidroksilik çözücülerden çok daha fazla performans gösterdiği ve endüstride tercih edilen önemli özelliklere sahip olduğu tespit edilmiştir. Bu bulgular, oda sıcaklığında kullanılan iyonik sıvıların yeni endüstriyel teknolojiler için bir başlangıç noktası olacağını göstermektedir.
 İspanya’daki Gelişmeler: İspanya, temiz ürünler ve temiz prosesler konusunda oldukça ileridir. Endüstri bu konuda katkıda bulunmakta, üniversiteler de araştırmalarını temiz ürünler ve prosesler konusunda yoğunlaştırmaktadır. Kağıt endüstrisinden çıkan atık suyun ve diğer atıkların tekrar kullanılma olasılıklarının araştırılması Avrupa Birliği ülkesi olan İspanya’da oldukça önde gitmektedir.

  Kağıt endüstrisinde toplam kirliliğin %50’si, beyazlatma prosesi ile atık suya verilen kirlilik yükünden oluşmakta ve klasik olarak uygulanan kimyasal arıtım yetersiz kalmaktadır. İspanya’da renk giderme konusunda değişik ultrafiltrasyon ve nanofiltrasyon membranları denenerek klasik yöntemle karşılaştırılmaktadır. Yapılan araştırmalar sonucunda nanofiltrasyonun renk giderme ve beyazlatmadan çıkan atık suların arıtılması ve geri kazanılması için güvenilir bir teknik olduğu, membran teknolojisinin gayet iyi bir seçicilik sergileyerek atık sudan tekrar kullanılabilen su elde edilmesinde çok başarılı bir teknoloji olduğu saptanmıştır.

   Bunun dışında Kraft prosesinde ortaya çıkan siyah su, genelde konsantre edildikten sonra yakılarak enerji olarak kullanılmaktadır. Ancak, temiz ürün, temiz proses ve geri kazanım kavramı geliştikten sonra siyah su içindeki ligninin, daha kıymetli ürünlerin yapımında kullanılmak üzere geri kazanılması gündeme gelmiştir. Farklı molekül ağırlığına sahip olan ligninler, farklı ürünlerin üretiminde kullanılmaktadır. Membran teknolojisiyle, bu ayrım da başarıyla yapılabilmektedir. Bu teknolojiyle ayrıca, çözeltideki tuzların da ayrılarak pulping prosesine geri döndürülmesi de sağlanmaktadır.

   Membran teknolojisinin metal kesme, işleme ve şekil verme işlerinde soğutma amacıyla kullanılan ve büyük miktarlarda üretilen yağlı atık suların arıtılması amacıyla da kullanılması için çalışmalar devam etmektedir.

   Polonya’daki Gelişmeler: Polonya’da 200’ün üzerinde şirket, halen “Temiz Üretim Sertifikası” almış durumdadır. Yapılan bir ankete göre, ankete katılan şirketlerin tamamı (%100’ü) Atık Azaltma ve Atık Yönetimi Programı’na katılmak istemektedirler. Askeri gereçlerin bakımı ve tamir edilmesi konusunda atık azaltılması için bir program başlatılmıştır. Bunun yanında, yiyecek endüstrisi atıklarının, özellikle süt endüstrisi atıklarının azaltılması üzerinde çalışılmaktadır.

İtalya’daki Gelişmeler: İtalya’da, son 10 yılda üretim hattında proses değişikliğine gidilerek yeni prosesler, yeni teknolojiler kullanılarak daha temiz ürün elde edilmeye uğraşılmakta, atık suyun geri kazanılması için özellikle tekstil ve yiyecek endüstrisinde membran teknolojisi geniş çapta uygulanmaktadır. Endüstriyel grupların önderliğinde geliştirilen ulusal araştırma projelerinde özellikle tarımsal üretim, tekstil ve kimya endüstrilerine ağırlık verilmektedir.
  Portekiz’deki Gelişmeler: Portekiz’de tekstil endüstrisi, üretim sektörünün %22’sini ve yıllık ihracatın %20-25’ini oluşturması nedeniyle en önde gelen faaliyet alanlarındandır. 2005 yılında tekstil pazarının liberalizasyonu ile Portekiz, tekstil ürünlerinde çok büyük bir rekabetin yaşanacağını öngörmekte, bu rekabetten ancak teknolojisini yenilemiş, temiz teknoloji ile üretim yapan, ürünlerine EKO-LABEL etiketi almış şirketlerin galip çıkacağını öngörmektedir. Buna bağlı olarak, tekstil endüstrisi, üniversitelerle beraber ortak projeler (temiz teknoloji geliştirme, proses ve çevresel entegrasyon konularında) geliştirmektedir. Ave nehri civarında bulunan toplam 250 tekstil firmasından atılan atık sular bir Entegre Arıtma Projesi ile bölgesel bazda temizlenmekte ve Ave nehri kirlilikten arındırılmaktadır.
   ÜLKEMİZDEKİ GELİŞMELER:
2872 sayılı Çevre Kanunu ile çevre kirliliğinin önlenmesi ve çevrenin korunması temel hedeftir. Kanun çerçevesinde hava, su, toprak kirliliğinin önlenmesi ve tehlikeli atıkların kontrol edilmesini hedefleyen birçok yönetmelik hazırlanmıştır. Kirliliği oluşmadan kaynağında önleme yaklaşımı yerine, bu yönetmeliklerle kirlilik oluştuktan sonra ortadan kaldırmak, arıtım, ve alıcı ortama deşarj miktarlarının azaltılmasını hedefleyen teknoloji esaslı pahalı standartlar benimsenmiştir. Bunun sonucunda çevre yönetiminde atık bertarafı, arıtım ve geri kazanım stratejilerinden oluşan bir hiyerarşi takip edilmektedir. Böyle bir ortamda da, ISO 9001 ve 14001 standardı almak ve ihracat potansiyeli yaratmak ve artırmak isteyen kuruluşların dışında, temiz üretim teknik ve teknolojilerine gerekli önem verilmemektedir. Teknoloji açısından dışa bağımlı olmamız, dışarıdan alınan her teknolojinin eski olması, alınan teknolojilerin bazen kirlilik yoğun olmasına yol açmaktadır. Türkiye’de temiz üretim çalışmaları 1992 Rio Konferansı ile başlamıştır. Ulusal Çevre Eylem Planı ve Gündem 21 ile temiz teknolojiler ve temiz enerji kaynakları Türkiye gündemine girmiştir. (4)
1998 yılında bir çalışma grubu oluşturulmuş ve bu grubun tavsiyelerine uyarak Temiz Üretim Merkezi’nin TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi’nde (MAM) yer alması benimsenmiştir. (3) Halen, TÜBİTAK MAM bünyesinde yer alan Enerji Sistemleri ve Çevre Araştırma Enstitüsü’nde (ESÇAE) diğer çevre koruma önlemlerinin yanında, temiz üretim konusunda da çalışmalar devam etmektedir. Enstitünün çalışma alanları, ileri enerji teknolojileri, güç elektroniği, platform ve sensör teknolojileri, yakıt teknolojileri, su ve atık su yönetimi, katı-tehlikeli atık ve toprak kalitesi yönetimi, hava kalitesi yönetimi ve çevre yönetim sistemleri olarak tanımlanmaktadır. Kirlilik ölçümleri için gerekli ölçme sistemlerini kurması ve ölçüm yapmasının yanı sıra, yeni teknolojilerin geliştirilmesinde projeler hazırlamakta ve bu çalışmaların sonucundan yararlanacak olan kuruluşlardan destek alarak temiz üretim felsefesine dayanan bu projeleri hayata geçirmektedir. İşletmelere, çevre yönetimi sistemi kurarak ISO 14001 belgesi şartlarını yerine getirme çabalarında da yardımcı olmaktadır. (5)
   Türkiye, Avrupa Birliği 6. Çerçeve Programına katılma kararı almıştır. Bu programa MAM ESÇAE 33 entegre proje ve 22 mükemmellik ağı projesi olmak üzere toplam 55 proje ile başvurmuştur. Bu projelerden bir kısmı enerji teknolojileriyle, bir kısmı kirlilik ölçümüyle, bir kısmı da atık yönetimiyle ilgili olup, temiz üretim çalışmalarının uygulanabileceği en önemli proje, zeytinyağı ve tekstil sanayiinde faaliyet gösteren KOBİ’leri ilgilendiren, atık giderme ve atıklarla yan ürünlerin yeniden kullanımı süreçlerindeki yeni yaklaşımların Ar-Ge’si projesidir. Bu çalışmanın amacı, zeytinyağı ve tekstil sektöründe faaliyet gösteren KOBİ’ler için atık yönetimi ve özellikle atıksu geri kazanılması alanında yeni, ekonomik ve uygulanabilir teknolojilerin geliştirilmesidir. Uygulama sonucunda yalnız çevre sağlığı ve ekonomik gelişmeye katkıda bulunulmayıp üretim koşullarının değişimi, geliştirilmesi ve verimin arttırılması da sağlanacaktır. (5) Ülkemiz ekonomisinde önemli yere sahip bu iki sektörün bu projeyi desteklemesi, çevre bilincine sahip Avrupa tüketicileri pazarındaki konumunu koruması açısından önemlidir. Bu proje için AB’den destek alınamasa bile, sektördeki kuruluşların ortaklaşa kurabilecekleri bir organizasyonla fon oluşturarak projeyi desteklemeleri gerekmektedir.
   TÜBİTAK MAM bünyesindeki bir başka enstitü olan Malzeme ve Kimya Teknolojileri Araştırma Enstitüsü’nün (MKTAE) yaptığı çalışmalar arasında, temiz üretime örnek teşkil edebilecek olanlar da bulunmaktadır. Borik asit üretiminde atık suların en aza indirgenmesi ve sürece yeniden kazandırılması amacıyla süreç iyileştirme çalışmalarının yapılması, bor bileşikleri üretim tesislerinde atık arıtımı yöntemi geliştirilmesi, tahribatsız muayene yöntemiyle sülfürik asit stok tanklarının sac kalınlıklarının ve güvenlikli doluluk düzeylerinin belirlenmesi, NPK bileşik gübresi işletmesinde baca gazı yıkama işleminde deniz suyu yerine proseste hammadde olarak kullanılan fosforik asitli yıkama ile ürün verimi ve kalitesinin artırılarak çevreye uygulanan baskının azaltılması, alüminyum tesislerinde yan ürün olarak ayrılan vanadyum çamurunda bulunan V₂O₅ yüzdesini %11’den %99’a çıkaran yeni bir tesis kurarak geri kazanım oranının artırılması ve eser miktardaki galyumun değerlendirilme olanaklarının araştırılması gibi çalışmalar, Eti Bor A.Ş. Bandırma, Eti Holding A.Ş. Genel Müdürlüğü, Eti Bor A.Ş. Seydişehir Alüminyum’un desteğinde yürütülmüştür. Eti Holding dışında, Kavi Kablo ve Emaye Bobin Teli San. A.Ş. desteğiyle bobin teli üretiminde atık gazların tanımlanarak, giderilme ve enerjilerinden yararlanma olanaklarının belirlenmesi, Erçetin Gülyağı San. A.Ş. desteğiyle ürün verimini artıran ve atıkları değerlendiren tesis modernizasyonu çalışması ile çeşitli sıvı akım ve atıklardan gülyağı bileşenlerinin geri kazanılması için yöntem geliştirilmesi, Gübre Fabrikaları T.A.Ş. Genel Müdürlüğü desteğiyle TSP gübresi üretiminde hava kirliliğine yol açan flor gazının sürece yeniden döndürülerek baca gazının temizlenmesi için yöntem geliştirilmesi çalışmaları tamamlanmıştır. (6)
   Avrupa’daki emsallerine benzer bir çalışma, yine MKTAE’ce, TNO (Hollanda), Broda (Avusturya) gibi uluslararası, İTÜ (İstanbul), PETKİM (İzmit) gibi ulusal kuruluşlarla ortaklaşa yürütülerek, organik membranlara oranla çeşitli avantajları bulunan ve atık suyun arıtılması, deniz suyundan tatlı su elde edilmesi, gıda sanayiinde ultra süzme işlemleri, gaz karışımlarının ayrılması, vb. alanlarda kullanılan inorganik membranlar, NATO-SFS programı çerçevesinde, istenilen boyut ve dağılımda gözenekli membran tabakası, disk ve tüp şeklinde membran altlıkları şeklinde başarıyla hazırlanmıştır. (6)

   Ülkemizde, üzerinde önemle durulan bir başka konu, ozon tabakasını inceltici maddelerin (OTİM), üretimde kullanılmamasıdır. Özellikle soğutucu, köpük, sünger, solvent üretiminde kullanımı fazla olan bu maddelerin kullanımının azaltılması için Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) tarafından Nisan 2002 itibariyle, 28 projeye 19 milyon ABD Doları tutarında destek sağlanmıştır. Bugüne kadar desteklenen projelerle Türkiye’de 1. derecede öncelikli OTİM tüketiminin % 70'i giderilmiş olup, 2005 yılı sonu itibariyle tamamının giderilmesi hedeflenmektedir. (7)

   Endüstrileşmeye devam ederek kalkınmasını sürdürmek durumunda olan ülkemizde, temiz üretim çalışmalarına daha etkin bir şekilde devam edebilmek için, özel girişimcilerin desteğinin bugünkü düzeyini aşması, devlet desteğinin de en azından aynı seviyeyi koruyarak sürdürülmesi ve tüm bu çabaların kurumsallaşması, sonuçlarından diğer kuruluşların da haberdar olabilmesi için bilgi sisteminin kurulması gerekecektir.

KAYNAKLAR

(1)    İstanbul Sanayi Odası – Çevre Şubesi, Çevreye Duyarlı İşletmecilik ve Türk Sanayiinde Çevre Yönetim Sistemi Uygulamaları

(2)    TÜBİTAK-TTGV Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartışmaları Platformu Temiz Üretim-Temiz Ürün Çevre Dostu Teknolojiler Çalışma Grubu Sanayi Sektörü Raporu, Ekim 1999, Ankara, s:17-25

(3)    Aysel.T. ATIMTAY, “Temiz Ürünler Ve Temiz Prosesler Konusunda Avrupa’daki Son Gelişmeler”, 4. Ulusal Çevre Kongresi: 21.yy.da Çevre Mühendisliği, Teknoloji ve Toplum, TMMOB Çevre Mühendisleri Odası, 7-10/11/2001, İçel

(4)  Prof. Dr. Muammer Kaya, http://turk.internet.com/haber/yazigoster.php3?yaziid=5720

(5)  http://www.mam.gov.tr/enstituler/escae

(6)  http://www.mam.gov.tr/enstituler/mktae

(7)  http://www.ttgv.org.tr/tur/02_ttgv_hakkinda/22051.htm

Derleyen: Gülnur Sönmez, 2002