Bir Örnek Olay: X İşletmesine Önerilen
Verimlilik Ölçme Sistemi
Buraya
kadar anlatılanlardan yola çıkılarak, X işletmesinde muhasebe kayıtları
incelenmiş, verimlilik ölçme sistemi için gerekli veriler toplanarak, öncelikle
toplam verimliliği ölçülmeye çalışılmıştır. Bu ölçüm yöntemi burada
tanıtılacaktır. Bu örnek olay, hem sözü edilen işletme yöneticilerine,
istenirse sürekliliğe kavuşturulabilecek bir ölçüm sistemini yerleştirmelerinde
yardımcı olacak, hem de MPM uzmanı bakımından, iyi bir alıştırma örneği teşkil
edecektir. Model oluşturulurken, APC modelindeki hesaplama yöntemi
kullanılmıştır.
Tablo 2: Net Satış
Gelirleri ve Toplam Değişim
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
||
(a)
|
(b)
|
(c)
|
(d)=(b)/(c)
|
(e)=(b)-(a)
|
|
Çıktı Unsuru |
1999
|
2000
|
FAE
|
2000
Düzeltilmiş
|
Toplam
Değişim
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
5.763.003,0
|
1,60702
|
3.586.141,0
|
947.008,0
|
Yukarıdaki tabloda, işletmenin 1999 ve 2000 yıllarına
ait net satış bilgileri yer almaktadır. Bütün hesaplamalarda 1999 yılı baz
alınacaktır. Bu nedenle, “2000 Düzeltilmiş” başlığı altında, 2000 yılının, 1999
sabit fiyatlarıyla net satış gelirinin ne olduğu bulunmuştur. FAE başlığında,
DİE’nin yıllık TÜFE’ sinden “çeşitli mal ve hizmetler” kalemine ait 1999 ve 2000
yıllarının endeksleri bulunmuştur. Hesaplarda, 1999 yılı baz alınacağından,
1999=1 alınarak, 2000 yılına ait endeks,
olarak bulunmuş ve Tablo 2’nin (c) kolonuna yazılmıştır. Buna
göre ülkemiz genelinde “çeşitli mal ve hizmetler” başlığı altında toplanan
tüketiciye yansıtılan 2000 yılı fiyat artışı, 1999’a göre %60,7 olarak
gerçekleşmiştir. (a) ve (b) kolonlarında cari fiyatlarla hasılatlar yer
almaktadır. 1999 yılı hesaplamalara baz teşkil ettiğinden, 1999 yılı için cari
değerlerle sabit değerler birbirine eşit olmaktadır. Bu nedenle, yalnızca 2000
yılına ait düzeltilmiş değer (=sabit değer) hesaplanmaktadır. Tabloda görüldüğü
gibi, cari değerin DİE’den alınan fiyat artışı endeksine bölünmesiyle, 2000
yılı sabit değeri bulunmuştur. Tabloda ayrıca, cari değerler arasındaki farkı
gösteren toplam değişim de (=toplam değer farkı da) gözlenebilmektedir. Toplam
değer farkının analizi ile hesaplamalara devam edilecektir:
Tablo 3: Net Satış Gelirlerindeki Toplam Değişimin Analizi
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
|
(a)
|
(b)
|
(d)=(b)/(c)
|
(f)=(d)-(a)
|
(g)=(b)-(d)
|
(e)=(b)-(a)
=(f)+(g)
|
|
Çıktı Unsuru
|
1999
|
2000
|
2000 Düzeltilmiş
|
Miktardan
kaynaklanan değişim
|
Fiyattan
kaynaklanan değişim
|
Toplam Değişim
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
5.763.003,0
|
3.586.141,0
|
-1.229.854,0
|
2.176.862,0
|
947.008,0
|
Görüldüğü gibi, hiçbir hesaplama yapılmadığında, 2000
yılı ile 1999 yılı net satış gelirleri (hasılatları) arasında 947.008 milyon
TL.’lik bir pozitif fark (gelirlerde artış) vardır. Bu farkın ne kadarının
enflasyondan, ne kadarının satış miktarından kaynaklandığını bulmak için,
miktardan kaynaklanan değişimle fiyat artışından kaynaklanan değişim ayrı ayrı
hesaplanmıştır. Yalnız önemli bir varsayımın burada açıklanması gerekmektedir:
Tüm bu hesaplarda, işletmenin ürünlerinin satışında uyguladığı fiyat artışının
ülke genelindeki fiyat artışından farklı olmadığı varsayımı söz konusudur. Aksi
takdirde, tüm ürünler için teker teker 1999 ve 2000 yılları cari satış
fiyatlarının ve satış miktarlarının dikkate alınarak fiyat artışı endekslerinin
ve miktar artışı endekslerinin işletmeye özgü verilerle APC modelinde
açıklandığı şekilde formüllerle hesaplanması gerekecek, DİE’den alınan verilere
ihtiyaç duyulmayacaktır. Bu varsayımın işletme gerçekleriyle ne kadar uyumlu
olduğuna karar verecek olan, işletme yönetimidir ve varsayımın uygun olmaması
durumunda, yöntemde ufak değişikliklerle ana hatlarıyla burada önerilen sistemi
uygulaması mümkündür. Ancak bu durumda, girdilere ve çıktılara ait tüm birim
maliyet, birim fiyat, miktar giriş çıkışları takip edilirken, verimlilik
hesabına konu olan kalemlerle ilgili toplu bilgilerin yer aldığı raporlar
hazırlanmalıdır. Bu genel açıklamadan sonra, tablodan da görüldüğü gibi, miktar
artışından dolayı bir azalış, fiyat artışından dolayı ise bir artış
gözlenmektedir. 2000 yılının düzeltilmiş değeriyle 1999 yılının düzeltilmiş
(=cari, baz yıl olduğu için) değeri arasındaki fark, miktardan kaynaklanan
değişimi, 2000 yılının cari değeri ile düzeltilmiş değeri arasındaki fark ise,
fiyat artışından kaynaklanan değişimi göstermektedir. Miktar değişiminin
tanımı, “fiyatlar sabit kalsaydı, 2000 yılı gelirleri ne kadar olurdu?” ve “bu
durumda 1999 yılı net satış gelirlerine göre artışı ne olmuştur?” sorularının
cevabının bulunması olarak yapılabilir. Fiyat değişiminin tanımı ise, “fiyatlar
sabit kalsaydı, 2000 yılı gelirleri ne kadar olurdu?” ve “bu durumda 2000 yılı
sabit değerine (fiyatına) göre aynı yılın cari değerinde ne kadar artış
gözlenmiştir?” sorularının yanıtlarının bulunması olarak yapılabilir. Miktar
değişiminden gelirde 1.229.854,0 milyon TL.’lik bir azalma oluşmasına karşın,
fiyat artışından gelirde 2.176.862,0 milyon TL.’lik bir artış söz konusudur. Böylece 947.008
TL.’lik artışın nedenleri açıklanmış olmaktadır. Bundan sonraki hesaplamaların
çıkış noktasını buraya kadar anlatılanlar oluşturmaktadır.
Tablo
4: Gelirdeki (Net Satış Hasılatındaki) Değişimin Oransal Analizi
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
||||
(a)
|
(b)
|
(c)
|
(d)=(b)/(c)
|
(h)=(d)/(a)
|
(i)=(c)x(h)=(b/a)
|
|
Çıktı Unsuru
|
1999
|
2000
|
FAE |
2000 Düzeltilmiş
|
Miktar Endeksi
|
Hasılat Endeksi
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
5.763.003,0
|
1,60702
|
3.586.141,0
|
0,74463
|
1,19664
|
Tablo 4’te, daha önce parasal değerler üzerinden yapılan
analizin oransal boyutu ortaya konmuştur. Miktar endeksinin 1’den küçük olması,
gelirde negatif bir etkiye, DİE’den alınan değerlerden hesaplanan FAE’nin 1’den
büyük olması ise, pozitif bir etkiye işaret etmektedir. Hasılat endeksi, Tablo
3’teki toplam değişimin oransal karşılığıdır. Yani, 2000 yılı net satış gelirleri,
1999’a göre %19,66 artmıştır. Bu artışın nedenleri analiz edildiğinde gelirdeki
%19,66’lık artışın, fiyattaki %60,70’lik artışa karşılık, miktardaki %25,54’lük
azalmadan kaynaklandığı görülmektedir. Tablo 3 ve Tablo 4’teki analizlerin
sonucunda, 2000 yılı satışlarının, 1999 yılına göre azaldığı, buna karşılık
fiyatlarının artması nedeniyle gelirde de bir artışın gözlendiği
anlaşılmaktadır.
Tek başına gelirlerin bu yöntemle analizi bile, işletmelere
farklı bir bakış açısı kazandıracaktır. Ancak girdilere ilişkin benzer
hesaplamaların yapılması gerekmektedir. Aşağıda, girdilerle ilgili hesaplar yer
almaktadır:
Tablo 5: Girdi Unsurlarının Cari ve Sabit Değerlerle
Maliyetleri
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
||
(a)
|
(b)
|
(c)
|
(d)=(b)/(c)
|
(e)=(b)-(a)
|
|
Girdi
unsurları
|
1999
|
2000
|
BMAE
|
2000 Düzeltilmiş
|
Toplam Değişim
|
Hammadde
ve malzeme (HM)
|
1.621.419,7
|
2.639.099,4
|
1,56124
|
1.690.381,6
|
1.017.679,7
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil) (DSH)
|
224.013,6
|
428.923,3
|
1,52016
|
282.157,3
|
204.909,7
|
Amortisman
(Sermaye) (A)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
1,56000
|
31.998,8
|
2.472,7
|
Direkt
İşçilik (Dİ)
|
746.923,7
|
969.566,8
|
1,33159
|
728.129,4
|
222.643,1
|
Endirekt
İşçilik (Eİ)
|
614.587,5
|
854.256,3
|
1,33159
|
641.533,0
|
239.668,8
|
Ar-Ge
(AG)
|
101.825,1
|
184.796,9
|
1,56124
|
118.365,1
|
82.971,8
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım (PSD)
|
162.435,8
|
223.244,6
|
1,56124
|
142.991,4
|
60.808,8
|
Genel
Yönetim (GY)
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
1,56124
|
813.221,6
|
677.207,5
|
Toplam
Girdi Maliyeti (TGM)
(c)=S(b)/S(d)
|
4.111.081,4
|
6.619.443,5
|
1,48792
|
4.448.778,3
|
2.508.362,1
|
Hammadde ve malzeme, Ar-Ge, Pazarlama, Satış ve Dağıtım,
Genel Yönetim Giderleri girdi unsurlarının birim maliyet artışı endeksleri,
DİE’nin 1999 ve 2000 yıllarının İmalat Sanayii Sektörüne ait TEFE genel
endeksinden (devlet+özel toplamını gösteren endeks) alınmıştır. 1,56124 olarak
bulunan bu oran, aşağıdaki gibi hesaplanmıştır:
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil) (DSH) girdi unsurunun birim maliyet
artışı endeksi, DİE’nin 1999 ve 2000 yıllarının Elektrik, Gaz ve Su işkoluna
ait TEFE genel endeksinden (devletinkini gösteren endeks) alınmıştır. 1,52016
olarak bulunan bu oran, aşağıdaki gibi hesaplanmıştır:
Amortisman
(sermaye) girdi unsurunun birim maliyet artışı endeksi, 2000 yılının
yeniden değerleme artış oranı olarak belirlenen %56 (1,56)[1]
olarak alınmıştır.
Direkt işçilik ve endirekt işçilik girdi unsurlarının birim
maliyet artışı endeksleri, çalışma bakanlığının web sayfasındaki aylık asgari
ücretlerin 1999 ve 2000 yıllarına ait ortalamaları hesaplanarak, bu
ortalamaların birbirine oranlanmasıyla bulunmuştur. Bu konuda başka kaynağa
ulaşılamadığından (DİE’nin bu konudaki verileri 2000 yılının tamamını
kapsamamaktadır), tüm personelin aynı artışa tabi tutulduğu varsayımı
yapılmıştır. 1,33159 olarak bulunan bu oran, aşağıdaki gibi hesaplanmıştır:
5. Tablonun toplam girdi maliyeti satırında yer alan
hesaplamalarla ilgili açıklamalar şunlardır: her bir girdi unsurunun 1999 ve
2000 yıllarına ait cari değerlerinin toplamı alınarak, ilgili yıllara ait
toplam girdi maliyetleri bulunmuştur. Her bir girdi unsuruna ait cari
değerlerin yukarıda kaynakları açıklanan birim maliyet artışı endekslerine
oranlanmasıyla, 2000 yılına ait sabit değerler (1999 yılı baz alınarak) ayrı
ayrı bulunmuş ve bu değerlerin toplamı, TGM satırında (d) gösterilmiştir. Daha
sonra, 2000 yılı cari toplam maliyet değeriyle 2000 yılı düzeltilmiş (sabit)
toplam maliyet değeri birbirine oranlanarak, 2000 yılı girdilerine ait toplam
birim maliyet artışı endeksi bulunmuştur. Toplam değişim kolonu, yine net satış
gelirleriyle ilgili tablolarda olduğu gibi, daha sonraki tablolarda analiz
edilmek üzere, her bir girdi unsuru için 1999 ve 2000 yılları cari maliyetleri
arasındaki farkları ve aynı kolonun son satırı, cari toplam girdi maliyetleri
arasındaki farkı göstermektedir.
Bu durumda, toplam girdi maliyetlerinde 2.508.362,1 milyon
TL.lik bir artış meydana gelmiştir. Tablo 6’da, bu artışın nedenleri yer
almaktadır.
Tablo 6: Girdi Unsurlarındaki Maliyet Artışlarının Analizi
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
|
(a)
|
(b)
|
(d)
|
(f)=(d)-(a)
|
(g)=(b)-(d)
|
(e)=(b)-(a)
=(f)+(g)
|
|
Girdi unsurları |
1999
|
2000
|
2000 Düzeltilmiş
|
Miktardan
Kaynaklanan Değişim
|
B.Maliyetten
Kaynaklanan Değişim
|
Toplam Değişim
|
Hammadde
ve malzeme (HM)
|
1.621.419,7
|
2.639.099,4
|
1.690.381,6
|
68.961,9
|
948.717,8
|
1.017.679,7
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil) (DSH)
|
224.013,6
|
428.923,3
|
282.157,3
|
58.143,7
|
146.766,0
|
204.909,7
|
Amortisman
(Sermaye) (A)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
31.998,8
|
-15.446,7
|
17.919,4
|
2.472,7
|
Direkt
İşçilik (Dİ)
|
746.923,7
|
969.566,8
|
728.129,4
|
-18.794,3
|
241.437,4
|
222.643,1
|
Endirekt
İşçilik (Eİ)
|
614.587,5
|
854.256,3
|
641.533,0
|
26.945,5
|
212.723,3
|
239.668,8
|
Ar-Ge
(AG)
|
101.825,1
|
184.796,9
|
118.365,1
|
16.540,0
|
66.431,8
|
82.971,8
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım (PSD)
|
162.435,8
|
223.244,6
|
142.991,4
|
-19.444,4
|
80.253,2
|
60.808,8
|
Genel
Yönetim (GY)
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
813.221,6
|
220.791,1
|
456.416,4
|
677.207,5
|
Toplam
(TGM)
|
4.111.081,4
|
6.619.443,5
|
4.448.778,3
|
337.696,9
|
2.170.665,2
|
2.508.362,1
|
Yukarıdaki tabloda, miktardan kaynaklanan değişim, ilgili
girdi unsurunun 2000 yılında 1999 yılına göre ne kadar daha fazla
kullanıldığını göstermektedir. Birim maliyetten kaynaklanan değişim ise, birim
maliyet artışlarının girdi maliyetlerine ne kadar yük bindirdiğini
göstermektedir. Negatif değerler, maliyetteki azalmalara işaret etmektedir. Bu
durumda 2000 yılında 1999 yılına göre daha az işçilik kullanıldığı ve reel
anlamda daha az amortisman ayrıldığı söylenebilir. Aynı şekilde pazarlama,
satış ve dağıtım faaliyetlerinde de bir azalma söz konusu gibi görünmektedir.
Girdi birim maliyetlerindeki artışlar ise, tüm girdi unsurları bakımından
maliyet değeri artışına neden olmaktadır. Sonuçta, toplam girdi maliyetlerinde
hem miktarsal hem de birim maliyetler açısından artış söz konusudur. 7. Tablo,
bütün bu değişimleri oransal olarak ifade etmektedir:
Tablo 7: Girdi Unsurlarının Miktar ve Fiyat
Değişimlerinin Oransal Analizi
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
Milyon TL.
|
||||
(a)
|
(b)
|
(c)
|
(d)=(b)/(c)
|
(h)=(d)/(a)
|
(i)=(c)x(h)=(b)/(a)
|
|
Girdi Unsurları
|
1999
|
2000
|
BMAE |
2000 Düzeltilmiş
|
Miktar Endeksi
|
Toplam Maliyet
Endeksi
|
Hammadde
ve malzeme (HM)
|
1.621.419,7
|
2.639.099,4
|
1,56124
|
1.690.381,6
|
1,04253
|
1,62765
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil) (DSH)
|
224.013,6
|
428.923,3
|
1,52016
|
282.157,3
|
1,25955
|
1,91472
|
Amortisman
(Sermaye) (A)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
1,56000
|
31.998,8
|
0,67443
|
1,05212
|
Direkt
İşçilik (Dİ)
|
746.923,7
|
969.566,8
|
1,33159
|
728.129,4
|
0,97484
|
1,29808
|
Endirekt
İşçilik (Eİ)
|
614.587,5
|
854.256,3
|
1,33159
|
641.533,0
|
1,04384
|
1,38997
|
Ar-Ge
(AG)
|
101.825,1
|
184.796,9
|
1,56124
|
118.365,1
|
1,16244
|
1,81485
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım (PSD)
|
162.435,8
|
223.244,6
|
1,56124
|
142.991,4
|
0,88029
|
1,37436
|
Genel
Yönetim (GY)
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
1,56124
|
813.221,6
|
1,37269
|
2,14310
|
Toplam
(TGM)
|
4.111.081,4
|
6.619.443,5
|
1,48792
|
4.448.778,3
|
1,08214
|
1,61015
|
Tablodan da görüldüğü gibi 2000 yılında 1999 yılına göre
toplam maliyetlerde %61,02’lik bir artış söz konusudur. Bu artışın nedeni,
birim maliyetlerde görülen %48,79’luk artışın yanı sıra, kaynak kullanımında
miktarsal olarak (reel olarak) %8,21’lik bir artışın görülmesidir.
Bundan sonra sıra, verimlilik, fiyat kurtarma ve ekonomiklik
analizine gelmektedir. Toplam verimlilik ve kısmi verimlilik oranları ile, 2000
yılının 1999 ile karşılaştırılması anlamında olan verimlilik endeksleri Tablo
8’de yer almaktadır:
Tablo 8: Verimlilik Oranları ve Endeksleri Hesabı (Ortalama
Verimlilik Yöntemine Göre)
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Verimlilik Oranları
(NS / Girdi Unsuru)
|
Verimlilik
Endeksleri
(1999=1)
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
3.586.141,0
|
||||
Hammadde ve Malzeme |
1.621.419,7
|
1.690.381,6
|
2,97023
|
2,12150
|
1,00000
|
0,71425
|
Dışarıdan
Sağlanan Hizmetler
|
224.013,6
|
282.157,3
|
21,49867
|
12,70972
|
1,00000
|
0,59119
|
Amortismanlar
(Sermaye)
|
47.445,5
|
31.998,8
|
101,50583
|
112,07095
|
1,00000
|
1,10408
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
6,44777
|
4,92514
|
1,00000
|
0,76385
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
7,83614
|
5,58996
|
1,00000
|
0,71336
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
47,29674
|
30,29728
|
1,00000
|
0,64058
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
29,64861
|
25,07941
|
1,00000
|
0,84589
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
8,12922
|
4,40980
|
1,00000
|
0,54246
|
Toplam
Girdi Maliyetleri
|
4.111.081,4
|
4.448.778,3
|
1,17147
|
0,80610
|
1,00000
|
0,68811
|
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi, 1999 yılının
TFV’si (Toplam Faktör Verimliliği) ortalama verimlilik yöntemine göre 1,17147
iken, 2000 yılının TFV’si 0,80610’dur. Buradan, 2000 yılında, 1999 yılına
nazaran verimliliğin düştüğü söylenebilir. Ancak “verimlilik ne kadar
düşmüştür?” sorusunun yanıtını bulmak için, verimlilik endeksine bakmak
gerekecektir. Tabloda endeks, 0,68811 olarak görülmektedir; dolayısıyla 2000
yılının verimliliği, 1999 yılının verimliliğinin %68,81’i kadardır. Bu da
demektir ki; 2000 yılında verimlilik, 1999 yılına nazaran %31,19’luk bir düşüş
kaydetmiştir. Bu düşüşün nedenlerine bakıldığında, çıktı unsuru olan net
satışlarda reel anlamda bir azalma görülürken, girdi unsurlarında ise reel
anlamda bir artış olduğu göze çarpmaktadır. Satışlardaki daralma, işletmenin
daha az müşteriye hitap etmeye başladığını ya da müşterilerinin alım gücündeki
azalma nedeniyle geçici bir süre için satışlarında azalma gözlendiğini
gösteriyor olabilir. Bu konuda daha sağlam bir yorum yapabilmek için, birkaç
yıl daha geçmesi gerekmektedir. Ancak yine de, satışların daralması, yönetimin
dikkatine sunulması gereken bir sinyaldir. Nedenleri üzerinde şimdiden
ayrıntılı bir araştırma yapılması yerinde olacaktır. Girdi maliyetlerindeki
artış, bazı ürünlerin satılamamasından, dolayısıyla elde kalmasından dolayı
olabilir. Belki de işletmenin ürün çeşitlerini gözden geçirmesi ve talebi
azalan veya ortadan kalkan ürünlerinde Ar-Ge çalışmalarına ağırlık vererek
teknolojik değişikliğe gitmesi, ikame ürünlere yönelmesi yerinde olabilir.
Ar-Ge çalışmalarına yatırım yapıldığı takdirde 1 yıllık aralıklarla yapılan
ölçümlerdeki verimlilik düşüşü yanıltıcı olacaktır, çünkü Ar-Ge yatırımları,
uzun vadede ürünlerini verirler. Bu tarz kararlar alındığında, 1 yıllık
ölçümlerde Ar-Ge girdisinin dışarıda tutularak çoklu faktör verimliliğine
bakılması, Ar-Ge performansının ise başka göstergelerle ölçülmesi yerinde olur.
Aynı tablodan, kısmi verimliliklere bakıldığında, sermaye
verimliliği dışındaki tüm verimliliklerin 2000 yılında 1999 yılına nazaran
düştüğü görülmektedir. Aslında sermaye verimliliğindeki artışın nedeni, yeni
yatırımların yapılmaması, eski yatırımların da ekonomik ömrünü doldurması
dolayısıyla veya ekonomik ömrü dolan yatırımların yeni yatırımlardan daha fazla
olması dolayısıyla ayrılan amortismanların azalması nedeniyle olabilir. Verimlilikte
en fazla azalma, genel yönetim giderleri ile dışarıdan sağlanan fayda ve
hizmetler kalemlerinde görülmektedir. Özellikle dışarıdan sağlanan fayda ve
hizmetler verimliliğinde böylesine bir düşüş olması, aslında 2000 yılında 1999
yılına nazaran daha fazla ürün üretildiğinin, buna karşılık, 1999 yılında 2000
yılına nazaran daha fazla satış yapıldığının bir kanıtı olarak görülebilir.
Çünkü bu kısmi verimlilikteki düşüş, daha fazla elektrik, su, gaz, vb.
kullanıldığını gösterir. Ancak bu tarz değerlendirmeleri daha sağlam temellere
dayanarak yapabilmek için, marjinal verimlilik yöntemiyle yapılan hesaplara da
göz atmak yerinde olacaktır. Tablo 9, toplam verimlilik ve kısmi verimlilik
oranlarına, daha önceki tablolarda gösterilen miktar endeksleri yardımıyla
nasıl ulaşıldığını göstermektedir ve bu oransal tablolar, analiz için gerekli
bazı oluşturmaktadır:
Tablo 9: Miktar Değişimleri ve Verimlilik Endeksi Hesabı
(Marjinal Verimlilik)
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Miktar Değişimi
Oranı (MDO)
(1999=1)
|
Verimlilik Endeksi
MDONS/MDOGİRDİ
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
3.586.141,0
|
1,00000
|
0,74463
|
||
Hammadde
ve Malzeme
|
1.621.419,7
|
1.690.381,6
|
1,00000
|
1,04253
|
1,00000
|
0,71425
|
Dışarıdan
Sağlanan Hizmetler
|
224.013,6
|
282.157,3
|
1,00000
|
1,25955
|
1,00000
|
0,59119
|
Amortisman
(Sermaye)
|
47.445,5
|
31.998,8
|
1,00000
|
0,67443
|
1,00000
|
1,10408
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
1,00000
|
0,97484
|
1,00000
|
0,76385
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
1,00000
|
1,04384
|
1,00000
|
0,71336
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
1,00000
|
1,16244
|
1,00000
|
0,64058
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
1,00000
|
0,88029
|
1,00000
|
0,84589
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
1,00000
|
1,37269
|
1,00000
|
0,54246
|
Toplam
Girdi Maliyeti
|
4.111.081,4
|
4.448.778,3
|
1,00000
|
1,08214
|
1,00000
|
0,68811
|
Tablo 9’dan da görüldüğü gibi, girdilerde çok da fazla
değişimin gözlenmediği kalemler, hammadde ve malzeme, direkt işçilik, endirekt
işçilik kalemleridir. Bu girdilerdeki miktarsal değişim, -+%5 sınırları içindedir.
Dikkatlice düşünüldüğünde, bu girdilerin üretimdeki değişim hakkında fikir
veren kalemler olduğu görülebilir. Dolayısıyla, 8. Tabloda dışarıdan sağlanan
hizmetlerdeki artışın üretim artışına işaret ettiği hakkındaki yorum, bu
tablodan bakınca, değerini yitirmiş görünüyor. Çünkü, işçilik ve hammadde
malzeme kalemleri bu konuda daha aydınlatıcıdırlar. Denebilir ki, üretimde
fazla bir değişim olmamış, buna karşılık net satışlardaki azalma, toplam
verimliliğin azalmasına yol açmıştır. Satışlardaki azalmanın dışında, toplam
faktör verimliliğindeki bu azalmaya katkısı olan bir başka unsur da, üretimde
artış olmamasına karşın, genel yönetim faaliyetlerinde ve dışarıdan sağlanan
hizmetlerde önemli ölçüde artışların gözlenmesidir. Her ne kadar Ar-Ge
faaliyetlerindeki artış da verimliliğin düşmesine katkıda bulunuyor gibi
görünse de Ar-Ge’ye yapılan yatırımın artması daha önce belirtildiği gibi söz
konusu işletme için uzun vadede meyvelerini verecek olumlu bir adımdır.
Görüldüğü gibi ortalama verimlilik ve marjinal verimlilik hesaplama
yöntemleri uygulandığında verimlilik endeksleri aynı bulunmuştur. Bu da
hesaplamaların doğru yapıldığını gösterir.
Çıktı unsuru olarak net satışların alındığı son analizde,
verimlilik endeksinin yanında, fiyat kurtarma ve ekonomiklik (APC’ye göre
kârlılık) endeksini gösteren Tablo 10 ve açıklaması, aşağıdadır:
Tablo 10: Verimlilik, Fiyat Kurtarma ve Ekonomiklik Hesabı
Fiyat Değişimi
Oranı (FDO)
|
Fiyat Kurtarma
Endeksi (FKE)
FDONS/FDOGİRDİ
|
Verimlilik Endeksi (VE) |
Ekonomiklik Endeksi
FKE x VE
|
|||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
NS
|
1,00000
|
1,60702
|
1,00000
|
|||||
HM
|
1,00000
|
1,56124
|
1,00000
|
1,02932
|
1,00000
|
0,71425
|
1,00000
|
0,73519
|
DSH
|
1,00000
|
1,52016
|
1,00000
|
1,05714
|
1,00000
|
0,59119
|
1,00000
|
0,62497
|
A
|
1,00000
|
1,56000
|
1,00000
|
1,03014
|
1,00000
|
1,10408
|
1,00000
|
1,13736
|
Dİ
|
1,00000
|
1,33159
|
1,00000
|
1,20685
|
1,00000
|
0,76385
|
1,00000
|
0,92185
|
Eİ
|
1,00000
|
1,33159
|
1,00000
|
1,20685
|
1,00000
|
0,71336
|
1,00000
|
0,86091
|
AG
|
1,00000
|
1,56124
|
1,00000
|
1,02932
|
1,00000
|
0,64058
|
1,00000
|
0,65936
|
PSD
|
1,00000
|
1,56124
|
1,00000
|
1,02932
|
1,00000
|
0,84589
|
1,00000
|
0,87069
|
GY
|
1,00000
|
1,56124
|
1,00000
|
1,02932
|
1,00000
|
0,54246
|
1,00000
|
0,55837
|
TGM
|
1,00000
|
1,48792
|
1,00000
|
1,08004
|
1,00000
|
0,68811
|
1,00000
|
0,74319
|
Tablo 10, çıktı unsuru olarak net satışların alınması
durumunda derli toplu olarak nihai sonuçları göstermektedir. Her kaleme ait
fiyat kurtarma endeksi ile verimlilik endeksi birbiriyle çarpıldığında,
ekonomiklik endeksi bulunmuş olur. Verimlilik endekslerinin değerlendirilmesi
önceki tablonun analizinde yapılmıştı. Burada, fiyat kurtarmanın ve ekonomikliğin
analizi yapılacaktır. Ekonomiklik endeksi, net satış geliri/(toplam veya
girdiye ait) maliyet oranının nasıl değiştiğini göstermektedir.
Dolayısıyla, bu oranda 2000 yılında, 1999 yılına göre %25,69’luk bir azalma
görülmektedir. Bu oran, işletmenin ekonomikliğinde önemli bir gerilemeye
işarettir. %25,69’luk azalmanın nedenine bakıldığında, fiyat kurtarmada
%8,00’lik bir artışa karşın, verimlilikte %31,19’luk bir azalma olduğu dikkat
çekmektedir. Verimlilikteki azalmanın nedenleri üzerine, Tablo 9’da değerlendirmeler
yapılmıştı. Tablo 10’daki girdi unsurlarına tek tek bakıldığında, ürünün
fiyatındaki değişimin, her bir girdinin fiyatındaki değişimden fazla olduğu,
ancak işçilik dışındaki girdilerin fiyatlarında aşırı bir yansıma olmadığı
(%3-%6 sınırında) görülmektedir. Direkt ve endirekt işçiliklerde ise, işçiye
verilen ücretin üzerine %20,7’lik bir fiyat farkı eklenerek ürünlerin satıldığı
söylenebilir. Bu durumda, diğer girdiler sabit tutulduğunda, örneğin işçiye
yapılan her %10’luk zammın karşılığında, ürüne %12,07’lik bir zam yapıldığı
söylenebilir. Aynı şekilde, diğer girdiler sabit tutulduğunda, örneğin
hammaddeye yapılan her %10’luk zammın karşılığında, ürüne %10,03’lük bir zam
yapıldığı söylenebilir. Aynı örnekleri birleştirerek yeni bir örnek verelim:
Hammaddenin ve endirekt işçiliğin verimlilik endeksleri arasında önemli bir
fark olmamasına karşın, fiyat kurtarmalarındaki farklılık, ekonomikliklerine de
yansımaktadır. En düşük verimlilik oranlarına sahip bulunan genel yönetim ile
dışarıdan sağlanan hizmetlerin, ekonomikliklerinin de fiyat kurtarmalarının
yüksek olmaması nedeniyle ne kadar düşük seyrettiği de göze çarpmaktadır. Zaten
amaç, ekonomikliği, verimliliği artırarak artırmaktır, fiyat kurtarma oranı ile
oynayarak değil. Çünkü rekabet koşullarının olduğu piyasalarda, ürün
fiyatlarına zam yaparak fiyat kurtarma oranını yükseltmek mümkün değildir. Hem
kaliteli, hem de yeteri kadar ucuz üretilebildiği sürece rekabet edebilirliğin
sürekliliği sağlanacaktır. Bunun da yolu, verimliliğin artırılmasından geçer.
Örnek işletmemizde, işletmeye özgü fiyat kurtarma oranları
hesaplanmayıp, ülkenin genel durumunu yansıtan endekslerden yola çıkıldığı
düşünülürse, işçinin aynı zamanda bir tüketici olduğu hatırlandığında, neden
alım gücünün sürekli düştüğü, yukarıdaki verilerden de anlaşılabilir. İşgücünün
verimliliği düşmesine rağmen işçiye yapılan zamdan %20 daha fazlası ürünlere
yapılmakta (verimlilik açığını fiyat kurtarma oranıyla kapatarak ekonomikliği
aynı seviyede tutma çabası) ve böylece işçi, ihtiyaçlarını karşılamak için ürün
veya hizmet satın almaya kalktığında, daha fazlasını ödemek durumunda
kalmaktadır. İşçiye yapılan zam ürünlere bu şekilde yansıtılmazsa, bu kez de
ekonomikliği düşeceğinden, zamanla işyeri kapanma noktasına gelebilmektedir.
Belli bir noktadan sonra, tüketicinin baskısıyla ürünlere zam yapmak da
imkansız hale geleceğinden, bu noktaya gelinmesi kaçınılmazdır. Bu nedenle,
işçiye neden daha verimli çalışması gerektiği açıklanmalıdır. Söz konusu
işletmede bir başka göze çarpan nokta, genel yönetim verimliliğindeki düşüştür.
Bu da, işletmede daha fazla yöneticinin çalışmasına karşılık, net satış
gelirlerinde düşüş olduğunu gösteriyor. Bu demektir ki, yönetim kadrosu fazla
kabarık tutulmuş, fazla bina inşa edilmiş, üretime dönüşmeyen fazla enerji
tüketilmiştir. Bu durumda, nasıl ki işçinin daha verimli çalışması gerekiyorsa,
genel yönetim giderlerinin de hiç olmazsa yarı yarıya azaltılması gerektiği
sonucu ortaya çıkıyor.
Bütün buraya kadar yapılan değerlendirmeler, ölçümlerin bize
yansıttığıdır. Girdilerin çıktılara dönüşmesindeki değişimlere işaret etmekte,
hangi kaynakların daha fazla israf edildiğini göstermekte, ama nedenlerin
kökenine inememektedir. “Genel yönetim giderleri neden bu kadar fazladır?
Direkt ve endirekt işçi neden verimsiz çalışmaktadır? Ar-Ge’ye yapılan
yatırımlar, ileride satışların artmasına neden olacak düzeyde midir? Ar-Ge
yatırımında kullanılan kaynaklar nitelik bakımından yeterli midir?” gibi akla
gelen pek çok soru, yanıtsız kalmaktadır. İyi bir yönetim ekibi, bu sorulara
yanıtlar aramalı, işletme faaliyetlerini sürekli sorgulamalıdır. Hep daha
iyisini nasıl yapabilir, verimliliği nasıl artırabiliriz? sorularının
yanıtlarını bulmaya çalışmalıdır.
Tablo 10’da görülen oranların parasal yansımalarını gösteren
üç tablo daha Tablo 11, Tablo 12 ve Tablo 13 olarak buraya eklenecek ve
değerlendirmesi okuyucuya bırakılacaktır:
Tablo 11: APC Modeline Göre Ekonomiklik Üzerindeki Toplam
Parasal Etki
1999 (a)
|
2000 (b)
|
Çıktı veya Girdi
Değerindeki Değişim ((j)=ÇDD veya GDD)
|
ÇDD-GDD (k)
|
Ekonomiklik
Üzerindeki Toplam Parasal Etki (l)=(a)*(k)
|
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
5.763.003,0
|
1,19664
|
||
Hammadde
ve malzeme
|
1.621.419,7
|
2.639.099,4
|
1,62765
|
-0,43101
|
-698.846,8
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil)
|
224.013,6
|
428.923,3
|
1,91472
|
-0,71808
|
-160.860,1
|
Amortisman
(Sermaye)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
1,05212
|
0,14452
|
6.856,9
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
969.566,8
|
1,29808
|
-0,10144
|
-75.769,5
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
854.256,3
|
1,38997
|
-0,19333
|
-118.817,5
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
184.796,9
|
1,81485
|
-0,61821
|
-62.949,1
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım
|
162.435,8
|
223.244,6
|
1,37436
|
-0,17772
|
-28.867,7
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
2,14310
|
-0,94646
|
-560.713,1
|
Toplam
Girdi Maliyeti (TGM)
|
4.111.081,4
|
6.619.443,5
|
1,61015
|
-0,41351
|
-1.699.967,0
|
Tablo 12: APC Modeline Göre Ekonomiklik Üzerindeki Verimlilik
Etkisi
Baz Yıl Cari
Değerler
|
Miktar Değişimi
(Endeksi) (h)
|
(m)=hçıktı-hgirdi
|
Ekonomiklik
Üzerindeki Verimlilik Etkisi (n)=(a)x(m)
|
||
1999 (a)
|
1999
|
2000
|
|||
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
1,00000
|
0,74463
|
||
Hammadde
ve malzeme
|
1.621.419,7
|
1,00000
|
1,04253
|
-0,29790
|
-483021,6
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil)
|
224.013,6
|
1,00000
|
1,25955
|
-0,51492
|
-115349,8
|
Amortisman
(Sermaye)
|
47.445,5
|
1,00000
|
0,67443
|
0,07020
|
3330,6
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
1,00000
|
0,97484
|
-0,23021
|
-171946,6
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
1,00000
|
1,04384
|
-0,29921
|
-183891,9
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
1,00000
|
1,16244
|
-0,41780
|
-42542,9
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım
|
162.435,8
|
1,00000
|
0,88029
|
-0,13566
|
-22036,6
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
1,00000
|
1,37269
|
-0,62806
|
-372079,3
|
Toplam
Girdi Maliyeti (TGM)
|
4.111.081,4
|
1,00000
|
1,08214
|
-0,33751
|
-1387538,1
|
Tablo 13: APC Modeline Göre Ekonomiklik Üzerindeki Fiyat
Kurtarma Etkisi
Ekonomiklik
Üzerindeki Toplam Parasal Etki
(l)
|
Kârlılık Üzerindeki
Verimlilik Etkisi (n)
|
Ekonomiklik
Üzerindeki Fiyat Kurtarma Etkisi
(o) = (l)-(n)
|
||
Net
Satışlar (NS)
|
||||
Hammadde
ve malzeme
|
-698.846,8
|
-483.021,6
|
-215.825,3
|
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil)
|
-160.860,1
|
-115.349,8
|
-45.510,3
|
|
Amortisman
(Sermaye)
|
6.856,9
|
3.330,6
|
3.526,3
|
|
Direkt
İşçilik
|
-75.769,5
|
-171.946,6
|
96.177,1
|
|
Endirekt
İşçilik
|
-118.817,5
|
-183.891,9
|
65.074,4
|
|
Ar-Ge
|
-62.949,1
|
-42.542,9
|
-20.406,2
|
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım
|
-28.867,7
|
-22.036,6
|
-6.831,1
|
|
Genel
Yönetim
|
-560.713,1
|
-372.079,3
|
-188.633,8
|
|
Toplam
Girdi Maliyeti (TGM)
|
-1.699.967,0
|
-1.387.538,1
|
-312.428,9
|
Buraya kadarki bölümde, çıktı unsuru olarak net satışlar
alınarak verimlilik hesaplanmıştı. Bundan sonraki kısımda, farklı çıktı
unsurları alınarak, her biri için ayrı hesaplamalar yapılacaktır. Bu nedenle
ilk etapta, sözü edilen çıktı unsurlarının hesaplanması gerekmektedir. Tablo
14’te, bu çıktı unsurlarının nasıl hesaplandığı görülmektedir:
Tablo 14: Çeşitli Çıktı Unsurlarının Hesabı
1999 Cari
|
2000 Cari
|
FAE
|
2000 Sabit
|
||
+
|
Net
Satışlar (NS)
|
4.815.995,0
|
5.763.003,0
|
1,60702
|
3.586.141,0
|
-
|
Hammadde
ve malzeme
|
1.621.419,7
|
2.639.099,4
|
1,56124
|
1.690.381,6
|
-
|
Dışarıdan
sağlanan hizmetler (enerji dahil)
|
224.013,6
|
428.923,3
|
1,52016
|
282.157,3
|
=
|
Brüt
Katma Değer=Net Üretim Değeri
|
2.970.561,7
|
2.694.980,3
|
1,67016
|
1.613.602,1
|
-
|
Amortisman
(Sermaye)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
1,56000
|
31.998,8
|
=
|
Net
Katma Değer (NKD)
|
2.923.116,2
|
2.645.062,1
|
1,67239
|
1.581.603,2
|
İşçilik
(Direkt)
|
746.923,7
|
969.566,8
|
1,33159
|
728.129,4
|
|
İşçilik
(Endirekt)
|
614.587,5
|
854.256,3
|
1,33159
|
641.533,0
|
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
184.796,9
|
1,56124
|
118.365,1
|
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım
|
162.435,8
|
223.244,6
|
1,56124
|
142.991,4
|
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
1,56124
|
813.221,6
|
|
Toplam
Girdi Maliyetleri (TGM)
|
4.111.081,4
|
6.619.443,5
|
1,48792
|
4.448.778,3
|
|
Kar=Net
Satışlar – TGM
|
704.913,6
|
-856.440,5
|
0,99282
|
-862.637,3
|
Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi, brüt katma değer,
net satışlardan ilk madde ve malzeme ile dışarıdan sağlanan fayda ve
hizmetlerin çıkarılması sonucu bulunan değerdir. Brüt katma değer aynı zamanda,
amortisman, direkt işçilik, endirekt işçilik, Ar-Ge, pazarlama, satış ve
dağıtım, genel yönetim giderleri ve kârın toplamından oluşur. Bu da bize katma
değerin paylaşımını gösterir. Fiyat Artışı Endekslerinin nasıl hesaplandığı,
önceki bölümlerde verilmişti, burada brüt katma değer, net katma değer ve kâra
ait fiyat artışlarının nasıl hesaplandığından kısaca bahsedilecektir. Tıpkı
toplam girdi maliyetlerinde olduğu gibi, 2000 düzeltilmiş fiyatlarla brüt katma
değeri oluşturan unsurlar toplanarak, brüt katma değerin 2000 düzeltilmiş
değeri hesaplanır. 2000 Cari değeri de aynı şekilde hesaplandıktan sonra, brüt
katma değerin düzeltilmiş değeri cari değerine bölünerek 1999 yılının baz
olarak alındığı durumdaki 2000 yılı brüt katma değer fiyat artışı endeksi
bulunur. Net katma değer ve kâr için de benzer hesaplamalar yapılır.
Tablo 15, brüt katma değer, net katma değer ve kârdaki
değişimlerin ne kadarının fiyat artışından, ne kadarının miktar artışından
kaynaklandığını göstermektedir:
Tablo 15: Çeşitli Çıktı Unsurlarında Miktar ve Fiyat
Değişimlerinin Parasal Etkileri
Çıktı Unsurları
|
Miktardan
kaynaklanan değişim
(Milyon TL)
|
Fiyattan
kaynaklanan değişim
(Milyon TL)
|
Toplam Değişim
(Milyon TL)
|
Net
Satışlar (NS)
|
-1.229.854,0
|
2.176.862,0
|
947.008,0
|
Brüt
Katma Değer=Net Üretim Değeri
|
-1.356.959,6
|
1.081.378,2
|
-275.581,4
|
Net
Katma Değer (NKD)
|
-1.341.513,0
|
1.063.458,9
|
-278.054,1
|
Kâr=Net
Satışlar – TGM
|
-1.567.550,9
|
6.196,8
|
-1.561.354,1
|
Tablonun toplam değişim kolonundan da görüldüğü gibi,
net satış gelirlerinde cari artış gözlenirken, brüt katma değer, net katma
değer ve kârda cari azalma görülmektedir. Net satışlardaki artış, daha önce de
analiz edilmişti. Burada, diğer çıktı unsurlarıyla bir arada görünmesi
açısından faydalı olacağı düşüncesiyle Tablo 15’e eklenmiştir. Tüm çıktı
unsurlarında, fiyattan kaynaklanan değişimler artış yönünde olmasına rağmen,
miktardan kaynaklanan değişimlerde belirgin düşüşler gözlenmektedir. Bu da,
bütünleşik miktarlar itibariyle, daha az katma değer üretildiğinin, kârda ciddi
düşüşler olduğunun göstergesidir. Kârdaki fiyat değişimi etkisi, görüldüğü gibi
oldukça azdır. Buna karşılık, reel değişim olumsuz yöndedir. Tablo 15’teki
parasal değişimlerin oransal karşılığı, Tablo 16’da görülmektedir:
Tablo 16: Çıktı Unsurlarına Ait Oransal Değişimler
Çıktı Unsurları
|
FAE
|
Miktar
Endeksi
|
Değer
Endeksi
|
Net
Satışlar (NS)
|
1,60702
|
0,74463
|
1,19664
|
Brüt
Katma Değer=Net Üretim Değeri
|
1,67016
|
0,54320
|
0,90723
|
Net
Katma Değer (NKD)
|
1,67239
|
0,54107
|
0,90488
|
Kar=Net
Satışlar – TGM
|
0,99282
|
-1,22375
|
-1,21496
|
Tablo 16’dan görüldüğü gibi, işletme kârında %221,50’lik
bir düşüş gözlenmektedir. Bu %221,50’lik azalma, fiyattaki %0,72’lik artıştan
ve miktardaki %222,38’lik azalmadan kaynaklanmaktadır. Burada FAE 1’den küçük
çıkmasına rağmen, fiyat artışının etkisi pozitiftir, çünkü iki negatif sayının
birbirine bölünmesiyle bulunan sayının 1’den küçük olması demek, “pay”daki
sayının “payda”daki sayıdan büyük olması demektir. Nitekim, Tablo 15’te kârdaki
fiyattan kaynaklanan parasal değişimin pozitif olduğu görülmektedir.
Brüt katma değerdeki %9,28’lik azalma, fiyattaki %67,02’lik
artıştan ve miktardaki %45,68’lik azalmadan meydana gelmektedir. Net katma
değerdeki durum da brüt katma değerden pek farklı değildir. Net katma değerdeki
%9,51’lik azalma, fiyattaki %67,24’lük artıştan ve miktardaki %45,89’luk
azalmadan oluşmaktadır.
Bu çalışma, toplam girdi maliyetiyle beraber diğer girdi
unsurlarıyla yapılan hesaplamaları da içerecektir. Girdi unsurları arasında,
sistem dönüştürme maliyeti ve amortisman hariç sistem dönüştürme maliyeti de
sayılabilir. Farklı çıktı unsurlarının yukarıda yer alan analizinden sonra,
aşağıda Tablo 17’de, diğer girdi unsurlarının hesaplanışı gösterilecektir:
Tablo 17: Diğer Girdi Unsurlarının Hesaplanması
Hesaba Giren Girdi
Unsurları
|
1999 Cari
|
2000 Cari
|
FAE
|
2000 Sabit
|
Amortisman
(Sermaye)
|
47.445,5
|
49.918,2
|
1,56000
|
31.998,8
|
İşçilik
(Direkt)
|
746.923,7
|
969.566,8
|
1,33159
|
728.129,4
|
İşçilik
(Endirekt)
|
614.587,5
|
854.256,3
|
1,33159
|
641.533,0
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
184.796,9
|
1,56124
|
118.365,1
|
Pazarlama,
Satış ve Dağıtım
|
162.435,8
|
223.244,6
|
1,56124
|
142.991,4
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
1.269.638,0
|
1,56124
|
813.221,6
|
Sistem
dönüştürme maliyeti (SDM)
|
2.265.648,1
|
3.551.420,8
|
1,43420
|
2.476.239,4
|
SDM-Amortisman
|
2.218.202,6
|
3.501.502,6
|
1,43255
|
2.444.240,6
|
Tablo 17’den görüldüğü gibi, sistem dönüştürme maliyeti,
hammadde ve malzeme ile dışarıdan sağlanan hizmetler dışında kalan girdi
unsurlarının toplamından oluşmaktadır da denebilir. Çıktı unsurlarından net
katma değer, brüt katma değerden amortismanların çıkarılmasıyla bulunuyordu.
Net katma değerle uyumlu olması açısından, amortisman hariç sistem dönüştürme
maliyeti de hesaplanmıştır.
Tablo 18, toplam girdi maliyeti, sistem dönüştürme maliyeti
ve amortisman hariç sistem dönüştürme maliyetindeki toplam parasal değişimin ne
kadarının fiyattan ve ne kadarının miktardan kaynaklandığını göstermektedir:
Tablo 18: Farklı Girdi Unsurlarına Ait Parasal Değişimler
Girdi Unsurları |
Miktardan
kaynaklanan değişim
(Milyon TL.)
|
Fiyattan
kaynaklanan değişim
(Milyon TL.)
|
Toplam Değişim
(Milyon TL.)
|
Toplam
(TGM)
|
337.696,9
|
2.170.665,2
|
2.508.362,1
|
Sistem
dönüştürme maliyeti (SDM)
|
210.591,3
|
1.075.181,4
|
1.285.772,7
|
SDM-Amortisman
|
226.038,0
|
1.057.262,0
|
1.283.300,0
|
Toplam girdi maliyetindeki değişimler daha önce
hesaplanmıştı. Diğer girdi unsurlarıyla bir arada gösterilmesinin uygun olacağı
düşüncesiyle bu tabloya dahil edilmiştir. Toplam parasal değişimlerin ne
kadarının miktardan ve ne kadarının fiyattan kaynaklandığı tablodan
anlaşılmaktadır. Miktardan kaynaklanan değişimlerin, fiyattan kaynaklanan
değişimlerin yanında oldukça küçük kaldığı gözlenmektedir. Ama genel olarak,
2000 yılında, 1999’a göre, toplam girdi maliyetinde olduğu gibi, sistem
dönüştürme maliyetinde ve amortismanlar hariç sistem dönüştürme maliyetinde de
daha fazla kaynak kullanıldığı anlaşılmaktadır.
Oransal değişimlere de göz atmak daha anlamlı olacaktır
(Tablo 19):
Tablo 19: Girdi Unsurlarındaki Oransal Değişimler
Girdi Unsurları
|
Miktardan
kaynaklanan değişim
|
Fiyattan
kaynaklanan değişim
|
Toplam Değişim
|
Toplam
Girdi Maliyeti (TGM)
|
1,08214
|
1,48792
|
1,61015
|
Sistem
Dönüştürme Maliyeti (SDM)
|
1,09295
|
1,43420
|
1,56751
|
SDM-Amortisman
|
1,10190
|
1,43255
|
1,57853
|
Tablo 19’dan da anlaşıldığı gibi, sistem dönüştürme
maliyetindeki %56,75’lik artışın nedeni, miktardaki %9,30’luk artışın yanında,
fiyattaki %43,42’lik artıştır. Sistem dönüştürme maliyetinden amortismanlar
çıkarıldığında geri kalan maliyet unsurlarının toplamındaki %57,85’lik artış
ise miktardaki %10,19’luk artış ile fiyattaki %43,26’lık artıştan kaynaklanmaktadır.
Brüt katma değerin toplam girdi maliyetlerine bölünmesiyle
bulunan verimlilik oranı, KDDV1 olarak tanımlanacaktır. Brüt katma
değerin diğer girdi unsurlarına bölünmesiyle de, brüt katma değere dayalı kısmi
verimlilikler hesaplanacaktır. Daha sonra brüt katma değer, Ramsay’in
tanımladığı sistem dönüştürme maliyetine bölünecektir. Sistem dönüştürme
maliyeti, toplam maliyet giderlerinden, hammadde ve malzeme giderleri ile
dışarıdan sağlanan fayda ve hizmetler giderlerinin çıkarılması ile bulunan değer
olarak tanımlanmıştı. Bu oran da, KDDV2 olarak tanımlanacaktır. Net
katma değer de, sistem dönüştürme maliyetine bölünerek KDDV3, sistem
dönüştürme maliyeti eksi amortismanlara bölünerek KDDV4
hesaplanacaktır. Net katma değerin girdi unsurlarının her birine bölünmesiyle
de net katma değere dayalı kısmi verimlilikler hesaplanacaktır.
Tablo 20: Brüt Katma Değere Dayalı KDDV1 ve Kısmi
Verimlilik Hesabı (Ortalama Verimlilik Yöntemine Göre)
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Verimlilik Oranları
(BKD / Girdi Unsuru)
|
Verimlilik
Endeksleri
(1999=1)
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Brüt
Katma Değer (BKD)
|
2.970.561,7
|
1.613.602,1
|
||||
Hammadde ve Malzeme |
1.621.419,7
|
1.690.381,6
|
1,83207
|
0,95458
|
1,00000
|
0,52104
|
Dışarıdan
Sağlanan Hizmetler
|
224.013,6
|
282.157,3
|
13,26063
|
5,71880
|
1,00000
|
0,43126
|
Amortismanlar
(Sermaye)
|
47.445,5
|
31.998,8
|
62,60998
|
50,42688
|
1,00000
|
0,80541
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
3,97706
|
2,21609
|
1,00000
|
0,55722
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
4,83342
|
2,51523
|
1,00000
|
0,52038
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
29,17318
|
13,63241
|
1,00000
|
0,46729
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
18,28760
|
11,28461
|
1,00000
|
0,61706
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
5,01419
|
1,98421
|
1,00000
|
0,39572
|
Toplam
Girdi Maliyetleri
|
4.111.081,4
|
4.448.778,3
|
0,72257
|
0,36271
|
1,00000
|
0,50196
|
Tablo 20’den görüldüğü gibi, KDDV1 oranında
%50,20’lik bir azalma söz konusudur. Kısmi verimliliklerin tamamında düşüş
gözlenmektedir. Genel yönetim maliyetlerinin verimliliğindeki %60,43’lük düşüş,
özellikle kayda değer görülmektedir. Genel olarak bakıldığında, brüt katma
değere dayalı verimlilik oranlarındaki düşüşün, net satışlara dayalı verimlilik
düşüşlerinden daha fazla olduğu göze çarpmaktadır. İleriki bölümlerde, farklı
çıktı unsurlarıyla yapılan hesaplar birbiriyle kıyaslanmak üzere ayrı bir
tabloda gösterilecektir.
Önce, çıktı olarak brüt katma değerin ve girdi olarak sistem
dönüştürme maliyetinin alındığı KDDV2 oranına ve buna ilişkin kısmi
verimlilik oranlarına bakmak yerinde olacaktır:
Tablo 21: Brüt Katma Değere Dayalı KDDV2 Ortalama
Verimlilik Hesabı
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Verimlilik Oranları
(BKD / Girdi
Unsuru)
|
Verimlilik
Endeksleri
(1999=1)
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Brüt
Katma Değer (BKD)
|
2.970.561,7
|
1.613.602,1
|
||||
Amortismanlar
(Sermaye)
|
47.445,5
|
31.998,8
|
62,60998
|
50,42688
|
1,00000
|
0,80541
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
3,97706
|
2,21609
|
1,00000
|
0,55722
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
4,83342
|
2,51523
|
1,00000
|
0,52038
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
29,17318
|
13,63241
|
1,00000
|
0,46729
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
18,28760
|
11,28461
|
1,00000
|
0,61706
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
5,01419
|
1,98421
|
1,00000
|
0,39572
|
Sistem Dönüştürme Maliyeti
|
2.265.648,1
|
2.476.239,4
|
1,31113
|
0,65163
|
1,00000
|
0,49700
|
Tablo 21’den görüldüğü gibi, KDDV2 oranı,
1,31’den 0,65’e düşmüştür. Bu da, %50,30’luk bir düşüş anlamına gelmektedir.
Sistem dönüştürme maliyeti, tabloda görülen girdi unsurlarından oluştuğu için,
yalnızca bu girdilere ait kısmi verimlilikler ve verimlilik değişimleri
gösterilmiştir. Kısmi verimlilikler önceden Tablo 20’de hesaplanmıştı. KDDV1’deki
değişimle KDDV2’deki değişim arasında fazlaca bir fark
görünmemektedir.
Tablo 22: Net Katma Değere Dayalı KDDV3 ve Kısmi
Verimlilik Hesapları
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Verimlilik Oranları
(NKD / Girdi
Unsuru)
|
Verimlilik
Endeksleri
(1999=1)
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Net
Katma Değer (NKD)
|
2.923.116,2
|
1.581.603,2
|
||||
Amortismanlar
|
47.445,5
|
31.998,8
|
61,60998
|
49,42688
|
1,00000
|
0,80225
|
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
3,91354
|
2,17215
|
1,00000
|
0,55503
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
4,75622
|
2,46535
|
1,00000
|
0,51834
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
28,70723
|
13,36207
|
1,00000
|
0,46546
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
17,99552
|
11,06083
|
1,00000
|
0,61464
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
4,93411
|
1,94486
|
1,00000
|
0,39417
|
Sistem Dönüştürme Maliyeti (SDM)
|
2.265.648,1
|
2.476.239,4
|
1,29019
|
0,63871
|
1,00000
|
0,49505
|
Tablodan da görüldüğü gibi KDDV3’teki
değişimle, KDDV2’deki değişim arasında da önemli bir fark yoktur.
Tablo 23: Net Katma Değere Dayalı KDDV4 ve Kısmi
Verimlilik Hesapları
Sabit Fiyatlarla
(Milyon TL.)
|
Verimlilik Oranları
(NKD / Girdi
Unsuru)
|
Verimlilik
Endeksleri
(1999=1)
|
||||
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
1999
|
2000
|
|
Net
Katma Değer (NKD)
|
2.923.116,2
|
1.581.603,2
|
||||
Direkt
İşçilik
|
746.923,7
|
728.129,4
|
3,91354
|
2,17215
|
1,00000
|
0,55503
|
Endirekt
İşçilik
|
614.587,5
|
641.533,0
|
4,75622
|
2,46535
|
1,00000
|
0,51834
|
Ar-Ge
|
101.825,1
|
118.365,1
|
28,70723
|
13,36207
|
1,00000
|
0,46546
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
162.435,8
|
142.991,4
|
17,99552
|
11,06083
|
1,00000
|
0,61464
|
Genel
Yönetim
|
592.430,5
|
813.221,6
|
4,93411
|
1,94486
|
1,00000
|
0,39417
|
SDM-Amortisman
|
2.265.648,1
|
2.476.239,4
|
1,31779
|
0,64707
|
1,00000
|
0,49103
|
Görüldüğü gibi, KDDV4 verimliliğinde,
%50,90’lık bir azalma söz konusudur. Aynı şekilde, KDDV4
verimliliğindeki değişim de KDDV3 verimliliğindekinden çok farklı
değildir. Kısmi verimlilikler, önceden Tablo 22’de hesaplanmıştı. Buraya (Tablo
23’e) hangi girdi unsurlarının katıldığını göstermek için eklenmiştir.
Tablo 24: 2000 Yılı Verimlilik Endekslerinin Karşılaştırılması
(1999=1)
TFV’ye Göre
|
KDDV1’e
Göre
|
KDDV2’ye
Göre
|
KDDV3’e
Göre
|
KDDV4’e
Göre
|
|
Hammadde
ve Malzeme
|
0,71425
|
0,52104
|
|||
Dışarıdan
Sağlanan Hizmetler
|
0,59119
|
0,43126
|
|||
Amortisman
(Sermaye)
|
1,10408
|
0,80541
|
0,80541
|
0,80225
|
|
Direkt
İşçilik
|
0,76385
|
0,55722
|
0,55722
|
0,55503
|
0,55503
|
Endirekt
İşçilik
|
0,71336
|
0,52038
|
0,52038
|
0,51834
|
0,51834
|
Ar-Ge
|
0,64058
|
0,46729
|
0,46729
|
0,46546
|
0,46546
|
Pazarlama,
Satış, Dağıtım
|
0,84589
|
0,61706
|
0,61706
|
0,61464
|
0,61464
|
Genel
Yönetim
|
0,54246
|
0,39572
|
0,39572
|
0,39417
|
0,39417
|
Toplam
Girdi Maliyeti
|
0,68811
|
0,50196
|
|||
Sistem Dönüştürme Maliyeti
|
0,49700
|
0,49505
|
|||
SDM-Amortismanlar
|
0,49103
|
Tablo 24’ten net bir şekilde, ilgili işletmede, çıktı unsuru
olarak brüt katma değer ve net katma değerin alındığı KDDV endeksleri arasında
önemli farklılıklar olmadığı, ancak çıktı unsuru olarak net satışların alındığı
endeksle kıyaslandığında, katma değere dayalı ölçümlerin oldukça farklı
sonuçlar verdiği görülmektedir.
Örneğin, net satışların toplam girdi maliyetine bölündüğü toplam
verimlilik endeksi 0,68811 iken, brüt katma değerin toplam girdi maliyetine
bölündüğü KDDV1 endeksi 0,50196’dır. Bu demektir ki, TFV’nde
%31,19’luk bir azalma meydana gelmişken, KDDV1’de %49,80’lik bir
azalma oluşmuştur. Katma değer, daha önceki bölümlerde anlatıldığı gibi,
işletmenin kendi ürettiği değerleri ifade eden bir terimdir. Dolayısıyla, katma
değer verimliliğindeki düşüş, o işletmenin kullandığı kaynak başına ürettiği
değerlerin azaldığı anlamına gelir. Bunun çeşitli nedenleri olabilir. Üretilen
değerlerin satılamaması, satılsa bile daha fazla kaynak kullanılarak
üretilmesi, vb. nedenler sayılabilir. Bu işletme açısından, her iki durum da
söz konusudur denebilir. TFV ile KDDV1’in girdiler kısmında aynı
değer (toplam girdi maliyeti) yer almaktadır. Çıktılar kısmında ise, birinde
net satışlar yer alırken, diğerinde brüt katma değer yer almaktadır.
Dolayısıyla KDDV1’deki düşüşün TFV’den fazla olması demek,
satışlardaki erimeden daha fazlasının katma değerde meydana gelmiş olması
demektir. Dolayısıyla hem satışlarda, hem de kaynak kullanımında sorunlar
yaşandığı söylenebilir.
Elimizde daha uzun vadeyi kapsayan veriler olsaydı,
nedenlerin kökenleriyle ilgili daha sağlıklı değerlendirmeler yapılabilirdi.
Ama yine de işletmenin içinde bulunduğu bazı koşullara göre bazı
değerlendirmeler yapmak olasıdır. Bu koşullardan belki de en önemlisi,
işletmenin ürünlerinin teknolojik anlamda yenilikler gerektiren bir ürün
yelpazesi içinde yer almasıdır. Ayrıca bu ürünlerin bir başka özelliği de,
ülkenin altyapı hizmetlerinde kullanılabilen ürünler olmasıdır. İşletme,
teknolojik olarak kendini yenileyemediği sürece, müşterisinin yurtdışından daha
yeni, daha çeşitli, daha kaliteli ve daha ucuza ürünler ithal etmesi olasıdır.
Bu nedenle işletme, ciddi bir rekabetle karşı karşıyadır. Ancak yenilikleri
yakalayabilmesi için büyük yatırımlar gereklidir. Belki de bu nedenle,
stratejik olarak öncelikle genel yönetim giderlerini azaltıcı önlemler almalı,
sonra en çok satılan bazı ürünlerine yönelmeli, diğerlerinin üretimini tamamen
durdurmalı ve üretime ayırdığı kaynakları azaltarak Ar-Ge yatırımlarına öncelik
tanımalıdır. Böylece verimli süreçlerini çalıştırmalı, verimsiz süreçlerini,
ekonomik ömrünü tamamlamış makine-teçhizatını elden çıkarmalı, geliştirdiği
Ar-Ge ile de ürünlerinde ve süreçlerinde yenilikler yapmalıdır. Alınan bu
önlemlere rağmen işletme finansal açıdan kendi ayakları üzerinde duramaz hale
gelebilir, ancak önümüzdeki yılların verimliliğinde de bu hızla düşüşler devam
ederse aynı sonuç kaçınılmaz olacaktır. Geçtiğimiz 2001 yılı da, ülke genelinde
ciddi anlamda bir ekonomik krizle karşılaştığımız bir yıldı. Bu nedenle büyük
bir olasılıkla satışlar daha büyük bir hızla düşmeye devam etmiştir.
İşletmenin personel başına düşen katma değerlerine bakmak da
faydalı olabilir. Aslında kişi başına katma değer, çıktı olarak katma değerin,
girdi olarak personel sayısının alındığı, yarı-fiziksel bir kısmi verimlilik
ölçütüdür ve işletme düzeyinden ulusal düzeye giden bir köprü oluşturan önemli
bir performans göstergesidir. Tablo 25, bu göstergenin hesaplanmasıyla
ilgilidir:
Tablo 25: Çalışan Kişi
Başına Düşen Katma Değerin Hesaplanması
1999 Cari
|
2000 Cari
|
FAE
|
2000 FAE'den
Arındırılmış
|
||
BKD
|
Brüt
Katma Değer (Milyon TL.)
|
2.970.561,7
|
2.694.980,3
|
1,67016
|
1.613.602,1
|
NKD
|
Net
Katma Değer (Milyon TL.)
|
2.923.116,2
|
2.645.062,1
|
1,67239
|
1.581.603,2
|
TPS
|
Toplam
Personel Sayısı (Kişi)
|
301
|
300
|
300
|
|
BKD/TPS
|
Kişi
Başına Brüt Katma Değer (KBBKD)
|
9869,0
|
8983,3
|
5378,7
|
|
NKD/TPS
|
Kişi
Başına Net Katma Değer (KBNKD)
|
9711,3
|
8816,9
|
5272,0
|
|
1999=1
|
KBBKD Endeksi
|
1,00000
|
0,91025
|
0,54501
|
|
1999=1
|
KBNKD Endeksi
|
1,00000
|
0,90789
|
0,54287
|
|
Tablo 25’ten görüldüğü gibi, 2000 yılı kişi başına düşen
katma değerler fiyat artışı etkisinden arındırılmadığı durumda bile, brüt katma
değerde “9869,0 milyon TL./kişi”den “8983,3 milyon TL./kişi”ye, net katma
değerde “9711,3 milyon TL./kişi”den “8816,9 milyon TL./kişi”ye düşmüştür. 2000
yılı sabit fiyatlarla ise bu oranların daha da düşük seyrederek brüt katma
değerde 5378,7 milyon TL./kişi, net katma değerde 5272,0 milyon TL./kişi olarak
gerçekleştiği gözlenmektedir.
Verimlilik Ölçümü Raporlama Sistemi
X işletmesiyle ilgili gösterilen tablolar, verimlilik
raporlama sisteminin bir parçasını oluşturabilecek niteliktedir. Verimlilik
raporlama sistemleri, seçilen verimlilik ölçme ve değerlendirme sistemine,
ölçme yönteminin işletmeye uyarlanmasına, uzun, orta ve kısa vadeli ölçümlerin
yapılmasına, işletmenin amaçlarına, vb. göre değişir. Esasında bir işletmenin
raporlama sistemi daha geniş kapsamlı düşünülmeli, verimlilik ve diğer
performans ölçümleri de bu genel raporlama sisteminin bir parçası olmalıdır.
Raporlar, belli zaman aralıklarıyla tutulmuş kayıtların amaca uygun bir şekilde
derlenmesinden oluşur. Bu durumda işletme, amaçlarına göre bir ölçüm sistemi
tayin edecek, bu ölçüm sistemine uygun raporların içeriği hakkında karar
verecek ve bundan sonra da bu raporları oluşturacak kayıtların hangi
organizasyon birimleri tarafından en doğru şekilde hangi sıklıkta belirlenen
verilerle tutulacağını saptayacaktır. Bu verilerin bir kısmı hali hazırda
tutuluyor olabilir, böylece bu tip verilerin bir kopyasının verimlilik ölçmeyle
ilgili nihai raporu oluşturacak birimlere aktarılması yeterli olacaktır. Daha
önce tutulmayan veriler için, yeni yöntemler belirlenmelidir.
Raporlar, herkesin anlayacağı, ortak bir dile sahip
olmalıdır. Bu nedenle, bir firmada kayıt tutma işlemlerinin rastgele değil de,
bu ortak dili oluşturacak şekilde firmaya özgü belirlenen standart formlarla
yürütülmesi yerinde olur. Verimlilikle ilgili toplanabilecek verilere örnek
olarak: her bir ürünün (veya üretim emrinin) standart ve fiili üretim
zamanları, bu üründe (üretim emrinde) kullanılan işgücü ve makine teçhizatın
isimleri ve özellikleri, üretilen üründe kullanılan hammadde ve malzemenin
standart ve fiili miktarları, ürün (veya iş emri) bitiminde hurdaya ayrılan
ürünlerin miktarları, bu ürünlerin üretilmesi sırasında karşılaşılan
aksaklıkların neden oldukları kayıp zamanların ve aksama nedenlerinin not
edilmesi, üründe kullanılan hammadde ve malzemelerin birim satın alma
maliyetleri, ilgili ürün bittiğinde oluşan üretim maliyetleri, üretimden satışa
hazır duruma gelene kadar eklenen birim maliyetler, net satış fiyatları
(işletmenin ürünü kaça sattığı), vb. ürünle ilgili tüm verilerin, hiçbir
kesintiye yer verilmeksizin tutulması faydalı olur. Bu bilgiler elbette ki
tarihleriyle birlikte tutulacaktır, aksi takdirde fiyatla ve birim maliyetle
ilgili veriler anlamsız kalacaktır. Fiyatlar ve birim maliyetlerle ilgili
olarak, giriş ve çıkışların, dönem başına veya yılın belli bir gününe
çevrilerek yapılması yoluyla hiç değilse yıl içindeki değişimler yansıtılmadan
sabit değerlerin de anında izlenmesi sağlanabilir. Böylece her dönem, yılbaşı
veya belirlenen gün değerine göre hesaplanır. Örneğin: 1/Ocak/2000-1/Ocak/2001
ya da 1/Nisan/2000-1/Nisan/2001 gibi.
Günümüzde, yönetim bilişim sistemleri olarak adlandırılan
bilgisayar destekli raporlama sistemleri yardımıyla, bu verilerin kullanımı
daha da kolaylaşmakta, verilerle ilgili fotokopi yoluyla veya kişisel bilgisayarlar
arasında kopyalama yoluyla çoğaltarak dağıtımının yapılmasına gerek
kalmamaktadır. Raporların hazırlanmasından, düzeltilmesinden, okunmasından
sorumlu kişilerin tespit edilerek şifreleriyle birlikte bilgisayarlı sisteme
tanıtılması yeterli olmaktadır. Böylece raporlar da şeffaflık kazanmakta,
ihtiyaç duyulduğu an yetkili kişilerin aynı ekrana bakarak yararlanması veya
istediği zaman yazıcıdan çıkarması mümkün olmaktadır. Yukarıda örneği verildiği
gibi ürüne özel raporlar, üretim süreci boyunca, hatta satışı yapılıp da ürün
müşteriye teslim edilene kadar elden ele dolaşacaktır. Bilgisayar destekli
sistemlerin yardımıyla, raporun ilgili aşamalarını sorumlu kişilerin ekrandan
bakarak tamamlaması da mümkündür.
Her ölçüm sisteminin kendine özel tanımları ve kabulleri
olacağından, bunların ayrıntılı bir şekilde ilgili standartlarda ve
prosedürlerde tanımlanması da raporlama sistemiyle ilgili önemli çalışmalardan
biridir. Son olarak, tüm bu çalışmalara süreklilik kazandırılmalı, yeni ölçüm
ihtiyaçları belirlendikçe raporlama sistemi revize edilmelidir.
X İşletmesine Raporlama Sistemiyle İlgili
Öneriler
X işletmesi için APC verimlilik
ölçme ve değerlendirme sisteminin uygun görülmesinin nedeni, ülkemizde girdi
fiyatlarının sürekli artış göstermesi nedeniyle miktardan ve fiyattan
kaynaklanan ayrımların sağlıklı bir şekilde yapılabilmesine duyulan ihtiyaçtır.
Enflasyonu kırmanın yolu, tek tek işletmelerin miktarsal değişimler yoluyla
verimliliklerini artırabilmesine ve girdilerdeki fiyat artışlarını olanaklar el
verdiğince çıktılara yansıtmamasına bağlıdır. ESKOM örneğinde görüldüğü gibi,
bu şekilde hizmet vermek ve hatta kâr etmek olasıdır. ESKOM, X işletmesine
önerilen sistemden daha ayrıntılı bir verimlilik ölçme sistemi kurmuş,
amaçlarına uygun bir şekilde büyüme, verimlilik ve fiyat kurtarma tanımlarını
yapmıştır. Böylece, her üç faktördeki değişimleri de izleyebilmektedir. İlgili
makalede yalnızca tanımlar yer aldığından ve hesaplamaların ayrıntısı
verilmediğinden, X işletmesine yalnızca fiyat artışları ve verimliliğin
etkisini izlemesi önerilmektedir.
Ülkemizde tüm işletmeler bu tarz
bir verimlilik ölçme sistemine sahip olmalı ve sonuçlarını iyi
değerlendirmelidir. Ayrıca, bu verimlilik ölçme sistemi, daha geniş tutulan bir
performans sisteminin bir parçası olmalıdır. İşletmede, etkililik oranlarının
(fiili çıktı / planlanan çıktı) tutulmakta olduğu görülmüş, planlanan bütçe ile
gerçekleşen bütçe karşılaştırmalarının da yapıldığı gözlenmiştir. Bu
uygulamalara devam edilmesi ve yukarıda önerilen verimlilik ölçme sistemiyle
bağdaştırılarak değerlendirilmesi anlamlı sonuçlar verecektir. Ayrıca, müşteri
memnuniyeti ve çalışma yaşamının kalitesi gibi öznel (sübjektif)
değerlendirmelerle ilgili veriler de toplayarak bunları sayısal verilere
dönüştürecek bir performans sistemine kavuşması, oldukça faydalı olacaktır.
Bunun nasıl yapılacağı ise ayrı bir araştırma ve tez konusunu oluşturacağından,
bu çalışma kapsamında bu kadarına değinilmektedir.
Verimlilik ölçümü raporlama
sistemi konu başlığında açıklandığı gibi, ürünlerin ve ilgili ürünlere ait
girdilerin zaman içindeki safha birim maliyetlerinin tutulması yerinde olur. X
işletmesinde ürün ve safha bazında maliyet muhasebesi halihazırda yapılmakta,
ancak LIFO’ya göre hesaplanması, verimlilik ölçme sistemi gereklerine uyum
göstermemektedir. Bu nedenle, sözü edilen konu başlığında anlatılan yöntemlerle
hareket edilmesi, o da mümkün değilse maliyet ve safha muhasebesi kayıtlarının
ortalama yöntemine göre tutulması önerilmektedir.
İşletmenin gerek muhasebe
kayıtlarında, gerekse üretim kayıtlarında bir sistematik oluşturma arayışı
içinde olduğu ve 2000 yılından itibaren kayıtlarını kişisel bilgisayarlarda
tutmaya başladığı görülmektedir. Ancak örneğin, personel kayıtlarındaki
ayrıntılara ulaşmak, kayıtlar defter üzerinde tutulduğundan, oldukça
güçleşebilmektedir. Bu adım daha da ileri götürülerek işletmenin tüm
fonksiyonlarıyla ilgili kayıtlar entegre bir bilişim sistemi içinde tutulmalı
ve böylece veri tekrarı önlenmelidir.
Gülnur SÖNMEZ, 2002
[1] VUK Genel Tebliği, No: 288
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder