APC (APQC) Verimlilik Ölçme ve Değerlendirme Modeli

APC (APQC) Verimlilik Ölçme ve Değerlendirme Modeli[1]:

APC (American Productivity Center) modeli, Güney Afrika Cumhuriyeti Ulusal Verimlilik Enstitüsü’nün himayesinde bir uzman tarafından geliştirilmiş ve daha sonra Amerikan Verimlilik Merkezi’nde revize edilerek uygulamaya hazır hale getirilmiş olup, enflasyonist ülkelere uygun bir model olarak bilinmektedir. Her ne kadar Amerikan Verimlilik Merkezi’nin adı, Amerikan Verimlilik ve Kalite Merkezi (APQC) olarak değiştiyse de, modelin adı, literatürde APC verimlilik ölçme ve değerlendirme modeli olarak kalmıştır.

Bu modelin temelde amacı, kârlılıkla (yaygın kullanımı ekonomiklik olmakla beraber APC bunu kârlılık olarak nitelendiriyor) verimlilik ve fiyat kurtarma arasındaki ilişkiyi belirlemektir. Bu nedenle, öncelikle bu kavramların tanımını yapmak gerekmektedir.

APC modelinde kârlılık, satış değeri (hasılatı) ile girdilerin toplam maliyetinin birbirine oranlanmasıyla bulunan değerdir. Verimlilik, kavramsal olarak, çıktıların (satılan ürünlerin) miktarının girdilerin miktarına bölünmesiyle bulunan orandır. Fiyat kurtarma oranı ise, ürün birim fiyatının girdi birim fiyatına bölünmesiyle bulunan orandır. Model, kârlılıktaki farkın bir kısmının fiyat artış oranındaki farktan, diğer kısmının da verimlilik oranındaki farktan kaynaklandığı esasına dayanır.

Ortadaki eşitlik, diğer iki eşitliğin taraf tarafa bölünmesiyle bulunmaktadır.

Fiyat kurtarma (price recovery) oranı, bir işletmenin girdi fiyatlarındaki artışın ne kadarını ürünlerinin fiyatlarına yansıttığını göstermektedir. Dolayısıyla bu oranın 1’den büyük olması, işletmenin pazarda müşterinin vermeye razı olduğu fiyatın yüksek olmasından ya da pazarda tekel konumunda bulunmasından yararlandığını gösterir. Buna, kurtarmanın üstünde fiyat artışı (price over recovery)[2] denir. Oranın 1’den düşük olması ise, işletmenin girdilerindeki fiyat artışını çıktılarına yansıtmadığını, çıktılarında, girdilerindeki artıştan daha az bir artış yaptığını gösterir. Buna da, kurtarmanın altında fiyat artışı (price under recovery)[3] denir. İşletme, stratejik olarak kurtarmanın altında veya üstünde bir fiyat artışı hedefleyebilir. Ülkemiz işletmeleriyle ilgili olarak bu konuda akla gelen önemli bir soru, “enflasyonun nedenlerinden biri çoğu işletmede fiyat kurtarma oranının 1’den büyük olması olabilir mi?” sorusudur. Fiyat kurtarma oranının 1’e eşit olması, ne işletmeye, ne de müşterisine zarar vermeyen bir yaklaşım olarak düşünülebilir. Güney Afrika’nın elektrik şebekesini işleten ESKOM’un fiyat kurtarma ile ilgili şöyle bir tanımı göze çarpmaktadır: fiyat kurtarma oranı varlığın el değiştirmesini gösterir (price-recovery shows the transportation of wealth)[4].

Bu konuyla ilgili diğer hesaplamalar, örneğiyle birlikte “1.4.2. Parasal Değerlerin Fiyat Artışı Etkisinden Arındırılması” konu başlığında ele alınmıştı. Burada, formüller kısaca hatırlatılacak, daha sonra modelin parasal etkileri de dikkate alan kısmına değinilecek ve ESKOM’un gelirleriyle ilgili bir örnek rapora yer verilecektir. Q: miktarı, P: fiyatı, V: parasal değeri, 0: baz dönemi, 1: cari dönemi göstermek üzere:

Kârlılık Üzerindeki Fiyat Kurtarma Oranı Etkisi = Toplam Parasal Etki – Verimlilik Etkisi

olarak hesaplanabilmektedir.

ESKOM’un bu konuyla ilgili örnek raporu, gelirlerindeki artışın kaynağını sorgular niteliktedir. Yukarıdaki verimlilik etkisi ve fiyat kurtarma oranı etkisinin yanında, bir de büyüme etkisini de dikkate alarak, kullandığı verimlilik raporunun içeriğini şu şekilde anlatmaktadır:

“Verimlilik raporu, birbirini takip eden yılların kârlarındaki değişimi açıklamaktadır. Verimlilik değişimleri pozitif olabildiği gibi, negatif de olabilmektedir.

-          Büyüme (growth), artan faaliyetin bir sonucudur. Sabit bir geri dönüş (turnover) olduğu varsayıldığında, kâr, daha fazla satış yapılarak artırılacaktır. Büyüme ölçüsü, fiyatları ve verimliliği sabit tuttuğumuzda çıktıda meydana gelen değişimdir.

-          Fiyat kurtarma, girdi birim maliyeti (cost) ile çıktı fiyatlarının nasıl yönetildiğini gösterir. Fiyat artışlarının ne kadarının müşteriye yansıtıldığını gösterir. Pozitif bir fiyat kurtarma oranı, satış fiyatlarının girdi maliyetlerinden daha fazla arttığını gösterir. Fiyat kurtarma, bir önceki yılın verimliliğiyle cari yılın çıktısını alarak, fiyatlar arasındaki farkın sonucunu ölçer. (The price recovery mesaure results from the difference in prices, given this year’s output at last year’s productivity.)

-          Verimlilik, kaynakların daha etken kullanımının bir sonucudur. Şu durumları içerebilir: daha az kaynak kullanımı (işgücü, malzeme, sermaye), daha iyi bir girdi karması kullanma (işgücü ve sermayenin ikamesi), ek kapasite kullanımı (fason), vb. Verimlilik artışı, bunların her birine ve önemli görülen birçok diğer bileşenine bölünebilir. Bu tarz analizler özellikle işletmenin içsel amaçları için yararlıdır.

Verimlilik raporlama yaklaşımına zaman zaman getirilen eleştirilerden bir tanesi, daha fazla şeyi daha az kaynakla yapmayı cesaretlendirdiği için eski duruma dönülmesine (cutback) neden olmasıdır. Toplam faktör verimliliği esas alındığında, genişleme (expansion) ile büyüme (growth), birbirinden ayrı tutulabilir.

Gerçekten de eğer bir firma, üretimin girdi faktörlerini iyi yönetiyorsa, ek gelişmelerin (improvements) marjinalleştiği bir noktaya gelirken, ekstra geri dönüşümü (extra turnover) sağlayarak verimliliğini artırmaya devam edebilir. Bu örnek, olanaklar dahilindeki pekçok çeşitlemeden biridir, daha fazla ayrışım yoluna gidildiğinde kârdaki değişimin altında yatan nedenler daha fazla açığa çıkarılabilir. Örneğin, verimlilik figürü kapasite (capacity) ve etkenlik (efficiency) bileşenlerine ayrıştırılabilir.

Temelde verimlilik ölçümleri, değerin yaratılmasıyla aşağıda görüldüğü gibi ilgilidir:

-          Büyüme (growth), statükoyu korumak için gerekli olan kazanç artışını gösterir.

-          Fiyat kurtarma, varlığın el değiştirmesini (transportation of wealth) gösterir ve

-          Verimlilik, varlığın yaratılmasını (creation of wealth) gösterir.”

ESKOM VERİMLİLİK RAPORU 1988-1995 (Rm: Para birimi)
Yıllar	1988	1989	1990	1991	1992	1993	1994	1995
Önceki yılın net geliri (kâr)	702	816	728	845	988	1489	1646	2268
Gelişme (Growth)	113	80	43	57	158	146	192	248
Fiyat kurtarma	-203	-430	130	-113	505	-226	337	-24
Kümülatif fiyat kurtarma	-203	-633	-503	-616	-111	-337	0	-24
Verimlilik	204	262	-56	199	-162	237	93	224
Kümülatif verimlilik	204	466	410	211	49	286	379	603
Cari yılın net geliri	816	728	845	988	1489	1646	2268	2716
Gelirdeki (kârdaki) fark	114	-88	117	143	501	177	622	448
Cari yılın düzeltilmiş geliri	906	1078	672	1044	826	1726	1739	2492

Yukarıdaki tablo, güzel bir analiz örneği oluşturmaktadır. Gelişme, satış hacmindeki artıştan kaynaklanan gelir artışını göstermektedir. Fiyat kurtarma, fiyatların müşteriye yansıtılma, veya firma tarafından emilme durumunu göstermektedir. Verimlilik ise, kaynakların doğru kullanımından kaynaklanan gelir artışına işaret etmektedirBu bakış açısıyla ve bu kabullerle incelendiğinde, kümülatif fiyat kurtarmanın 1995 sonu itibariyle 0’a yakın bir değer seyretmesi, gelirdeki artışın fiyat politikasından kaynaklanmadığı, girdilerdeki artışın müşteriye yansıtılmadığı görülmektedir. Gelirlerdeki artışın bir kısmı gelişmeden, diğer kısmı ise verimlilikten kaynaklanmaktadır. Düzeltilmiş gelir, bir önceki yılın net gelirine cari yılda verimlilikten kaynaklanan gelir artışı eklenerek bulunan gelirdir. Bu noktada, fiyat kurtarma ve gelişmenin etkisi analiz dışı tutulmuştur. Yani, fiyat kurtarma ve gelişme olmasaydı, sadece verimlilikteki değişimden dolayı gelirler bu kadar (düzeltilmiş gelir kadar) olacaktı. Düzeltilmiş gelir bir anlamda, uzun vadede kalıcı olan geliri göstermekte, fiyat kurtarmadan ve gelişmeden kaynaklanan gelir ise, geçici durumları yansıtmaktadır. Başka bir deyişle, verimlilikten kaynaklanan değişimler kalıcı ve içsel, diğer değişimler ise, çevresel (firma dışı) faktörlerin etkisini göstermektedir. ESKOM, Güney Afrika’da tekel konumunda bir özel şirket olmasına rağmen, üzerinde hissettiği sosyal sorumluluk gereği, enflasyonla mücadeleye destek olmak adına, kümülatif bazda ele alındığında, girdilerdeki artış fiyatlarını çıktılarına mümkün olduğunca yansıtmayıp, kârlılığını verimlilik artışıyla sağlamış örnek bir firma olarak gösterilebilir. Ülkemizde de, kamu hizmeti veren veya tekel konumunda olan kuruluşlarda bu tarz ölçümler yapılarak ESKOM gibi firmalarla karşılaştırma yapılması yerinde olur.

Gülnur SÖNMEZ, 2002

---

[1] BÜYÜKKILIÇ, Deniz, ve diğerleri, a.g.e., s:14 -17

[2] ULIANA, Enrico, “Productivity Statements”, Productivity SA, Nov/Dec 1996, Vol:22, No:6, s:15-18

[3] a.g.e.

[4] a.g.e.